Upphaf

Upphaflega hugmyndin að því verkefni að hljóðrita rímnakveðskap á árunum 1965 til 1971 kviknaði við lestur ummæla sem séra Bjarni Þorsteinsson viðhafði í inngangi að rímnalögunum sem hann birtir í bók sinni Íslenzk þjóðlög. Þar talar hann um tvo mismunandi kveðskaparmáta eða tvenns konar kvæðalög:

Kvæðalögin eru sum almenn, og kunna mjög margir þau og kveða þau nær því eins um margar sveitir. Ýmsir einstakir kvæðamenn hafa sjerstök kvæðalög, er þeir hafa fundið upp sjálfir og hafa ávallt eins og ávallt sama lag við sama bragarhátt. Er það þá ýmist, að slík lög gleymast og deyja út með þessum mönnum, einkum ef lítið þykir varið í þau, eða að alþýða lærir þau, ef þau þykja falleg, og geymir þau svo sem endurminningu um hinn dána kvæðamann, og verða þau þannig að almennum lögum t. d. kvæðalag Gunnars á Gautastöðum, Kristjáns skálds, Erlendar í Garði o. fl. Sum kvæðalög eru að eins augnabliks tilbúningur þess, sem kveður, hann hefur ekkert visst lag í huga áður en hann byrjar, en býr lagið til eptir eigin geðþótta, jafnframt og hann kveður, og veitir vönum og góðum kvæðamönnum það ljett. Hættast er við að slík lög gleymist (810).

Benedikt Jónsson frá Auðnum, sem safnaði þjóðlögum fyrir Bjarna, staðfestir þessa skoðun hans í greinargerð sem hann hefur sent og prentuð er að hluta í áðurnefndum inngangi:

Þegar menn kveða, fer hver eptir sínu höfði; þá eru menn með sína eigin eign og fara líka með hana eins og andinn inn gefur í hvert sinn, svo að heita má að hver maður hafi sitt kvæðalag og þó ekki ætíð eins, heldur fer það eptir efni, hætti og augnabliks áhrifum (812).

Spurning var hvort enn þá væri hægt að finna kvæðamenn sem færu með kvæðalög eins og þeir Bjarni og Benedikt lýstu eða minntu að minnsta kosti á það; lög sem verða til á augnablikinu sem verða eins og andinn blæs kvæðamanninum í brjóst. 

Fyrir utan það að skrásetja þá kvæðamennsku sem hægt væri að finna var þetta leiðarstefið í söfnunarverkefninu sem við lögðum út í. Við gerðum okkur þó ekki almennilega grein fyrir þessu fyrr en um haustið 1965 þegar við höfðum þegar safnað í hálft ár. 

Forsaga

Rannsóknir á Þjóðminjasafni

Þegar ég kom í fyrsta sinn til Íslands árið 1964 hafði ég fengið það verkefni á Danska þjóðfræðisafninu (d. Dansk folkemindesamling) að athuga hvað hægt væri að finna af þjóðlagatónlist á Íslandi og einnig hvort þar væri einhver að safna og rannsaka íslenska þjóðlagatónlist. Á safninu hafði starfsfólkið góða hugmynd um hvaða þjóðlagatónlist hafði verið safnað í Svíþjóð, Noregi, Finnlandi og á Færeyjum og hvernig áframhaldandi söfnun og rannsóknir fóru þar fram en Ísland var eins og ókannað land á landakortinu. 

Ég kom til Reykjavíkur í apríl og sneri mér til Þjóðminjasafns Íslands þar sem þjóðminjavörður, Kristján Eldjárn, tók á móti mér af mikilli vinsemd og lipurð. Í heilan mánuð sat ég í turninum á þjóðminjasafninu og hlustaði á segulbandsupptökur sem þar voru varðveittar. Í elsta hluta safnsins voru ekki margar upptökur á kveðskap og langur tími hafði liðið á milli þeirra. Þær helstu voru annars vegar upptökur gerðar hjá Ríkisútvarpinu 1941 merktar „Jón Lárusson, bóndi á Hlíð, 132 kvæðalög“ og hins vegar safn hljóðritana gerðar 1958–1959 á Vestfjörðum af Hallfreði Erni Eiríkssyni í samvinnu við tæknimann frá Ríkisútvarpinu. Eftir að hafa hlustað á allar upptökurnar sá ég að upptökur frá því fyrir árið 1945 voru fáar og í þeim voru nær eingöngu kveðnar lausavísur. Söfnunin frá 1958–59 var mun stærri. Þar var að finna um tíu klukkutíma upptökur af 42 körlum og konum, sem bæði sungu sálma og kváðu, og nærri helmingur þeirra kvað ekki eingöngu lausavísur heldur fundust inni á milli bútar úr rímum. Því miður voru þessir bútar þó oftast ekki mjög langir og í flestum tilfellum voru aðeins kveðin tvö, þrjú eða fjögur erindi. 

Söfnunin

Fyrsta söfnunarferð 1964: Um miðjan maí kom Hallfreður Örn Eiríksson aftur til Íslands eftir að hafa lokið námi sem þjóðsagnafræðingur í Prag. Kristján Eldjárn kynnti okkur og það varð upphaf vináttu og samvinnu sem ekki lauk fyrr en með dauða Hallfreðar árið 2005.

Kristján Eldjárn kom því svo fyrir að Hallfreður og ég gátum tekist á hendur ferð um Suðurland til að safna upplýsingum um þjóðtrú, sögnum og ævintýrum og því sem við gætum af sungnum kvæðum svo sem sagnadönsum, sálmum og þulum en ekki hvað síst kveðnum lausavísum og rímum. Við ferðuðumst í hálfan mánuð og söfnuðum töluverðu efni í óbundnu máli, sögnum og lýsingum á þjóðtrú, en þegar kom að tónlistinni var afraksturinn mun rýrari. Við fundum hvorki sagnadansa, sálma né þulur og aðeins fáir kunnu að kveða. Þeir sem það gátu kváðu eingöngu lausavísur.

Önnur söfnunarferð 1964: Síðsumars fór samstarfsmaður minn Thorkild Knudsen með Hallfreði í aðra söfnunarferð. Þeir fóru um Norðurland og Austurland og höfðu sett sér sömu markmið varðandi efni sem þeir vildu safna. Fyrir austan náðu þeir að hljóðrita dálítið af sálmalögum sem sungin voru af þremur systkinum og þeir tóku einnig upp sungin kvæði. Hvað rímnakveðskapinn varðaði var árangurinn þó sá sami og á Suðurlandinu, enginn kvað langa kafla úr rímum heldur eingöngu lausavísur og styttri kvæði.

Áður en Thorkild Knudsen fór aftur til Danmerkur skruppu þeir í stutta söfnunarferð á Snæfellsnes og á meðal þeirra fáu sem þeir heimsóttu var Þorgils Þorgilsson á Þorgilsstöðum. Hann hafði sjálfur ort kvæði undir rímnaháttum um árstíðirnar og það flutti hann nokkrum sinnum eftir mikla hvatningu. Þetta varð í fyrsta sinn sem við fengum dæmi þar sem nokkuð langur texti undir rímnaháttum var kveðinn og í kveðskapnum var greinilega hægt að heyra hvernig kvæðamaðurinn notaði spuna í sköpun sinni.

Eftir að hafa farið nákvæmlega í gegnum efnið sem safnaðist á Suðurlandi og fyrir norðan og austan án þess að finna nokkurn einstakling sem gæti kveðið rímur var ljóst að efnið sem Hallfreður hafði safnað árin 1958–1959 gaf vonir um betri árangur á Vestfjörðum. Það var því ákveðið að hér eftir myndum við einbeita okkur að því landsvæði. Þegar ég fór heim aftur í júní 1964 hafði ég með leyfi Kristjáns Eldjárns gert afrit af upptökum Hallfreðar af Vestfjörðum og tók ég þau með mér til Kaupmannahafnar. Ég fór vandlega í gegnum upptökurnar veturinn 1964–1965 og af þeim 42 kvæðamönnum sem þar voru hljóðritaðir valdi ég 15 sem mér þóttu álitlegastir. Það sem ég hafði í huga við valið á kvæðamönnum var að þeir væru ekki of gamlir, að þeir væru öruggir í kveðskapnum, að kvæðalög þeirra væru áhugaverð og að kveðskapur þeirra væri öðruvísi en venjulegur söngur. Ég sendi Hallfreði listann yfir þessa 15 kvæðamenn og hann hófst handa við að finna út úr því hverjir þeirra vildu og gætu kveðið fyrir okkur næsta sumar.

Söfnunarferð 1965: Söfnunin hófst á Vestfjörðum. Um vorið hafði Hallfreður fengið samþykki þriggja á listanum mínum fyrir því að við mættum heimsækja þá og taka kveðskap þeirra upp. Þetta voru Þórður Guðbjartsson, Einar Einarsson og Gísli Gíslason. Hann hafði einnig gengið frá því að við mættum heimsækja Þorgils Þorgilsson á Þorgilsstöðum á Snæfellsnesi, sem hann og Thorkild Knudsen höfðu hljóðritað árið áður. Þann 2. ágúst flugum við til Vatneyrar við Patreksfjörð þar sem við heimsóttum Þórð Guðbjartsson og Einar Einarsson. Við fengum leyfi til að dvelja í skólastofu á staðnum og Þórður, sem átti heima þar rétt hjá, kom margar ferðir yfir í skólann til að kveða fyrir okkur. Einar bjó heldur ekki langt frá skólanum en við fórum heim til hans og tókum upp þar. Á fimm dögum náðum við þremur upptökulotum með hvorum þeirra.

Við fengum síðan mann til að aka okkur suður á Barðaströnd að bænum Fit þar sem Gísli Gíslason bjó. Hjá honum dvöldum við í fimm daga. Á daginn hjálpuðum við til við heyskapinn en flest kvöldin hljóðrituðum við kveðskap Gísla þannig að við höfðum fimm upptökur upp úr krafsinu. Seinnipart dags 10. ágúst fórum við, eftir hvatningu frá Gísla, yfir á annan bæ í nágrenninu þar sem við hljóðrituðum kveðskap bóndans Þórðar Marteinssonar. Hallfreður hafði einnig heimsótt hann og hljóðritað 1958 en hann var ekki einn þeirra sem við höfðum valið nú þar sem kvæðalög hans voru mjög föst í formi og kveðskapur hans lá mjög nálægt söng. Tilgangur þess að hafa kveðskap hans með í rannsókninni var fyrst og fremst sá að draga skýrt fram muninn á kveðskap hans og hinna kvæðamannanna.

Eftir fáeinar heimsóknir til annarra sem við gátum ekki fengið til að kveða langa kafla héldum við aftur til Reykjavíkur. Þaðan fórum við síðan að Þorgilsstöðum á Snæfellsnesi og heimsóttum Þorgils Þorgilsson. Þorgils kvað fyrst og fremst árstíðavísurnar sem hann hafði ort sjálfur og hafði kveðið fyrir Thorkild og Hallfreð árið áður. Við hvöttum hann til að kveða vísurnar í nokkur skipti. Til viðbótar kvað hann eingöngu brot úr rímum. Heimsóknin stóð aðeins þennan eina dag.

Söfnunin 1967: Árið 1966 komst ég ekki til Íslands en sneri aftur þangað í ágúst 1967. Þann 25. ágúst lögðum við af stað og flugum til Patreksfjarðar. Þar dvöldum við í sex daga. Við héldum aðallega áfram að hljóðrita með Þórði Guðbjartssyni og náðum fimm upptökum en einnig með Einari Einarssyni sem kvað fyrir okkur í tveimur upptökulotum.

Eftir að hafa dvalið nokkra daga í Reykjavík héldum við 5. september að Stóru-Tungu á Fellsströnd til þess að heimsækja og hljóðrita Pétur Ólafsson, fyrrverandi bónda þar.

Hallfreður hafði heyrt Pétur kveða sumarið 1966. Hann hafði hitt ungan stúdent sem sagðist hafa hljóðritað kveðskap föður síns um jólin árið áður. Faðirinn hafði iðkað hefðbundinn rímnakveðskap allt fram á miðjan sjötta áratuginn og hafði um jólin, nokkur kvöld í röð, kveðið fyrir fjölskylduna til að gleðja gamla frænku sem var í heimsókn. Samkvæmt þessu virtist Pétur Ólafsson vera sá sem allra lengst hafði viðhaldið hefðbundinni rímnahefð á heimili sínu og eftir að hafa fengið afrit af upptökum sonarins, sem voru töluvert umfangsmiklar, sannfærðumst við um að kveðskaparstíll Péturs væri mjög áhugaverður.

Pétur var tilbúinn til að kveða heilar rímur og við hófumst handa við að hljóðrita Rímur af Héðni og Hlöðvi eftir Jón Eyjólfsson. Rímnaflokkurinn samanstendur af átta rímum og Pétur kvað eina rímu á kvöldi. Ætlunin var að dvelja hjá Pétri í þrjár vikur en vegna dauðsfalls í fjölskyldu minni neyddist ég til að hætta söfnuninni eftir aðeins eina viku.

Söfnunin 1968: Þetta ár hljóðrituðum við þrjá kvæðamenn, Pál Stefánsson, Guðmund Ólafsson og Pétur Ólafsson. Pál Stefánsson hafði Hallfreður komist í samband við og hann heimsóttum við í Reykjavík í upphafi söfnunarinnar. Við það tækifæri gerðum við aðeins eina upptöku en náðum síðan að taka hann upp aftur þegar við komum til baka til Reykjavíkur undir lok söfnunarferðarinnar.

Þann 23. nóvember fórum við frá Reykjavík norður á Fellsströnd þar sem við dvöldum fyrst í þrjá daga hjá Guðmundi Ólafssyni, bróður Péturs Ólafssonar, og náðum fimm upptökulotum. Guðmundur gat, líkt og Pétur, kveðið heilar rímur og yfirleitt kvað hann eina rímu í hverri lotu.

Við héldum síðan áfram til Péturs Ólafssonar en þeir bræður bjuggu ekki langt hvor frá öðrum. Dvölin hjá Pétri var aðaltakmark ferðarinnar. Við vildum gjarnan dveljast hjá honum um nokkurt skeið og einmitt í skammdeginu. Til þess að tryggja að hann hefði áheyrendur höfðum við gengið frá því fyrir fram að Guðrún Jóhannsdóttir, eiginkona Péturs, og Agnes, dóttir þeirra, myndu sitja og hlusta á kveðskapinn með okkur. Þetta gerðum við vegna þess að fyrir upptökurnar vonuðumst við til þess að ná að skapa aðstæður sem líktust því andrúmslofti sem hafði ríkt á meðan Pétur kvað enn þá fyrir heimilisfólkið á kvöldin. Á tíu dögum fóru fram 23 upptökulotur; á hverjum degi var ein gerð um miðjan daginn, önnur snemma kvölds og stundum hljóðrituðum við einnig seinna um kvöldið. Eins og árið áður kvað Pétur heila rímnaflokka – eina rímu og stundum tvær – í hverri lotu.

Söfnunin 1969: Þetta ár varð söfnunin dálítið sérstök þar sem hún tengdist sumarleyfisferð minni og eiginkonu minnar til Íslands. Söfnunarstaðirnir voru þess vegna valdir þannig að þeir pössuðu vel inn í ferðaáætlun okkar. Við fórum því til Siglufjarðar og Sigluness á leið okkar að Mývatni. Á Siglufirði heimsóttum við fyrst Hallgrím Jónsson og hljóðrituðum með honum einn seinnipart dags, alls þrjár upptökur.

Næsta morgun sigldum við út á Siglunes þar sem Jón Oddsson bjó einn. Við vorum þar næstum allan daginn og gerðum 26 upptökur. Daginn eftir snerum við aftur til Siglufjarðar og héldum áfram að hljóðrita kveðskap Hallgríms. Í þetta sinn náðum við fimm upptökum.

Þórður Guðbjartsson og Hallfreður Örn Eiríksson ásamt þremur ungum sumardvalarstúlkum á Patreksfirði 1971

Söfnunin 1971: Í tengslum við lokaskrif á meistaraprófsritgerð minni dvaldi ég stuttan tíma á Íslandi. Ég fór ásamt Hallfreði í stutta ferð til Patreksfjarðar til þess að taka ljósmyndir af Þórði Guðbjartssyni og af Vatneyri. Í þeirri heimsókn tókum við kveðskap Þórðar upp nokkrum sinnum. Aðeins tvær upptökur (fjögur erindi alls) sem sýndu eitthvað nýtt eru teknar með í þessari rannsókn en lýsingin á kveðskap Þórðar er byggð á meistara­prófs­ritgerðinni.

Rammi rannsóknarinnar

Aðalmarkmið söfnunarinnar var að rannsaka hvort mögulegt væri að finna dæmi um kvæðalög af þeirri gerð sem Bjarni Þorsteinsson lýsti í Íslenzkum þjóðlögum sem andstæðum við hin óbreytanlegu, þekktu kvæðalög:

(...) kvæðalög [sem] eru að eins augnabliks tilbúningur þess, sem kveður, hann hefur ekkert visst lag í huga áður en hann byrjar, en býr lagið til eptir eigin geðþótta, jafnframt og hann kveður og veitir vönum og góðum kvæðamönnum það ljett (810).

Með öðrum orðum var tilgangurinn að ákvarða hvort enn þá fyndust kvæðamenn með kveðandi sem einkenndist af og byggðist á spuna, eða hvort einhverjir þeirra hefðu að minnsta kosti breytt lögum sínum frá einum flutningi til annars í áberandi meira mæli en þekkist, t.d. í hefðbundnum dönskum kvæðasöng. Verkefnið fólst sem sagt í því að lýsa umfangi og þéttleika breytinga sem urðu í flutningi einstakra kvæðamanna. Það krafðist þess að ákvarða þurfti hvað ætti að mæla og hvernig ætti að gera það. Breytingarnar geta orðið á tveimur sviðum, í laginu sjálfu og í taktinum og í báðum tilfellum getur kvæðalagið verið fast, þ.e.a.s. aðeins haft eina mynd eða það getur verið opið og breytilegt.

Breytingar á kvæðalögum

Dreifing

Hinar lagrænu breytingar geta dreifst á ýmsan hátt. Stundum eru breytingarnar gerðar á einstökum tónum í laginu, þær geta verið einangraðar í einni hendingu eða verið útbreiddar yfir allt kvæðalagið.

Vídd

Breytingarnar geta geta haldið kvæðalaginu nokkurn vegin óbreyttu eða þær geta breytt því verulega. Í fyrra tilfellinu verður hér talað um að kvæðalagið sé nokkuð breytilegt. Breytingarnar eru m.a. áberandi ef þær verða til að breyta tónsviðinu eða byggingu lagsins. Þess vegna eru þessir tveir þættir einnig mikilvæg viðmið. Síðast en ekki síst er mikilvægt að athuga hvort breytingar verða frá einni hljóðritun til annarrar eða hvort mismunur heyrist frá einni vísu til annarrar innan sömu upptöku.

Breytingar á takti

Eins og tilfellið er með kvæðalögin sjálf gildir hið sama um takt þeirra. Hann getur verið fastur og aðeins leyft eitt ákveðið taktmynstur innan kvæðalagsins eða hann getur verið breytilegur og leyft taktbreytingar innan sama lags.

Fræðilega séð finnast átta mismunandi taktmynstur í gögnum rannsóknarinnar en tvö þeirra eru algjörlega ráðandi. Takturinn er því breytilegri ef breytingarnar verða ekki aðeins frá einu hljóðriti til annars heldur þegar hann breytist frá einu erindi til annars innan sömu upptöku.

Hugtök sem notuð eru í rannsókninni

Rímur

Rímur eru löng sagnakvæði ort undir rímnaháttum. Sagnaefnið (rímnaflokkurinn) skiptist í kafla (rímur) og við upphaf nýrrar rímu innan flokksins er venjulega skipt um bragarhátt.

Lausavísur

Lausavísur eru stakar vísur ortar undir rímnaháttum og eru kveðnar undir kvæðalögum eins og rímur. Hið sama gildir um kvæði sem ort eru undir rímnaháttum.

Bragarhættir

Hugtakið bragarháttur lýsir byggingu vísu. Bragarhættir rímna eru kallaðir rímnahættir en þeir eiga það sameiginlegt að samanstanda af tvíliðum. Vísur samanstanda af vísuorðum (línum, hendingum) og hvert vísuorð hefur ákveðinn atkvæðafjölda. Vísur undir rímnaháttum eru tvö til fjögur vísuorð og í hverju vísuorði geta verið þrjú til tólf atkvæði.

Kvæðamennirnir tíu nota í flutningi sínum tólf bragarhætti af þeim 20 grunnrímnaháttum sem algengir eru:

• fjögurra lína hættir:

  • ferskeytt (7/6/7/6);
  • stikluvik (7/6/7/7);
  • samhenda (7/7/7/7);
  • gagaraljóð (7/7/7/7);
  • nýhenda (7/8/7/8);
  • úrkast (8/4/8/4);
  • skammhenda (8/5/8/5);
  • langhenda (8/7/8/7) og
  • breiðhenda (einnig kölluð nýlanghenda) (8/8/8/8).
  • Einnig nota þeir hagkveðlingahátt (7/7/7/7) sem er afbrigði af samhendu.

• þriggja lína hættir:

  • stuðlafall (10/7/7);
  • braghenda (12/8/8).

• tveggja lína háttur:

  • afhending (12/8).

Kveðandi

Kveðandi er sá máti sem rímur og lausavísur eru fluttar á. Kveðandi er venjulega talin liggja á milli tals og söngs. Hver kvæðamaður hefur sína kveðandi en í rímnakveðskap skiptir mestu máli að koma textanum til skila til áheyrenda.

Kvæðalag (stemma, rímnalag)

Sú röð af tónum, þ.e. frasi eða laglína sem tengist hverri vísu í heild óháð taktbyggingu eða atkvæðafjölda hvers vísuorðs kallast kvæðalag eða stemma. Kvæðalög geta verið breytileg eða föst. Í breytilegum kvæðalögum er fyrir hendi möguleiki á miklum breytingum og þar með mörgum tilbrigðum. Á föstum kvæðalögum verða aðeins óverulegar breytingar og því fá eða engin tilbrigði. Hér á eftir er hugtakið stemma notað yfir þau kvæðalög sem eru skyld og skilja sig að verulegu leyti frá öðrum í sjóði kvæðamannsins. Ólík afbrigði sömu stemmu eru kölluð módel.

Samsetning hendinga

Hendingar kvæðalaga eru settar í samhengi hver við aðra en stuttir melódískir frasar ná yfir eina hendingu (eitt vísuorð) í kveðandi kvæðamanns. Hver frasi skilur sig greinilega frá öðrum frösum. Gerður er greinarmunur á því hvort ein hending eða fleiri eru eins / nánast eins eða hvort þær eru frábrugðnar hver annarri. Ef engin hending í kvæðalagi er eins er samsetningunni lýst með ABCZ en ef til dæmis fyrsta og þriðja hending eru eins og önnur og fjórða eins er samsetningunni lýst með ABAB. Venjulega er síðasta hendingin táknuð með Z, nema hún sé eins og einhver hinna hendinganna í kvæðalaginu. Lítið breytt afbrigði eru táknuð með litlum bókstaf á eftir viðkomandi hendingu.

Teygjanleiki

Kvæðalag er teygjanlegt ef hægt er að víkka það út eða draga saman til þess að það passi mismunandi bragarháttum sem eru ólíkir hver öðrum hvað varðar atkvæðafjölda í hverju vísuorði eða fjölda vísuorða í hverri vísu. Teygjanleiki er því mælikvarði á það hve breytileg hendingalengd í kvæðalaginu er.

Taktbygging

Í kveðskap kvæðamannanna tíu í rannsókninni heyrast átta mismunandi taktform en þó eru tvö einföldustu og algengustu takttegundirnar, tví- og þrískiptur taktur, ríkjandi.

Tónsvið

Bilið á milli neðsta og efsta tóns í hverju kvæðalagi fyrir sig er tónsvið þess. Stundum er það gefið upp relatíft (t.d. tvíund, þríund eða ferund), stundum absolút (t.d. tónbil 1 til 6 eða tónbil -3 til 5).

Tónbil

Þegar kvæðalögin eru skrifuð út eru þau skrifuð út frá einstrikuðu G (g') og er hér kallað G til einföldunar. G er í flestum tilfellum lokatónn kvæðalaganna og grunntónn í lýsingu tónbila. Tónn 1 er þannig G, tónn 2, a', er A, tónn 3, h' eða b', er H eða B o.s.frv. Tónn -1 er #f og tónn -2 er e, hér kallaðir #F og E til einföldunar.

Einar Einarsson

Einar Einarsson (1905–1984) var trésmiður á Patreksfirði (Vatneyri) en hann var fæddur á Haukabergi á Barðaströnd. Einar man ekki til þess að hann hafi lært kvæðalögin af neinum sérstökum, kvæðamanni eða öðrum. Heima hjá honum voru oft kveðnar rímur eftir algengum prentuðum útgáfum, svo sem Númarímur. Þar var venjan að kvæðamaðurinn drægi seiminn í hverri vísu en ekki var venja að áheyrendur tækju undir lokatóninn.

Við heimsóttum Einar þrisvar sinnum árið 1965 og einu sinni árið 1967. Hver heimsókn varði í um tvær klukkustundir og á þessum tíma hljóðrituðum við 32 upptökur á kveðskap. Einar kvað samtals 325 vísur undir ellefu mismunandi bragarháttum. Hættirnir sem Einar kvað undir voru: ferskeytt (7/6/7/6), gagaraljóð (7/7/7/7), samhenda (7/7/7/7), langhenda (8/7/8/7), nýhenda (7/8/7/8), breiðhenda (8/8/8/8), skammhenda (8/5/8/5), úrkast (8/4/8/4), braghenda (12/8/8), stuðlafall (10/7/7) og afhending (12/8). Í upptökunum 32 finnast fjórar skýrar stemmur. Bragarhættir réðu mestu um notkun Einars á hverri stemmu fyrir sig.

Stemma 1

Einar notar þetta kvæðalag í þrettán upptökum með 121 erindi undir háttunum ferskeytt (7/6/7/6), gagaraljóð (7/7/7/7), samhent (7/7/7/7) og nýhent (7/8/7/8). Þessir fjórir hættir eiga það sameiginlegt að vera ferhendir og hafa sjö atkvæði í fyrsta og þriðja vísuorði. Munurinn á þeim liggur einungis í því hvort þeir hafa sex, sjö eða átta atkvæði í öðru og fjórða vísuorði. Áhrif þessa á kvæðalagið eru þar af leiðandi mjög lítil. Kvæðalagið er mjög breytilegt en ekki teygjanlegt. Stemman gefur svigrúm til margra og mikilla breytinga. Breytingarnar verða bæði frá einum flutningi til annars og innan sömu upptöku, eins og sést í dæmum 1–4 en tilbrigðin verða hér á eftir kölluð módel.

Dæmi 1: Fjarlæg ströndin heillar hug

Dæmi 2: Fjarlæg ströndin heillar hug

Dæmi 3: Hægir róður hrönnum á

Dæmi 4: Hægir róður hrönnum á

Við nánari skoðun sést að langflestar þessara breytinga sem finnast innan stemmunnar heyrast aðeins í einu eða tveimur módelum og koma án undantekningar fyrir í fyrsta erindi í upptökunni. Fyrir utan þessi módel má finna fimm módel sem koma fyrir í föstum kvæðalögum.

Dæmi 5: módel 1: Ljósið fæðist, dimman dvín

Dæmi 6: módel 2: Leó kærum þakkar þá

Dæmi 7: módel 3: Dagaláardísirnar

Dæmi 8: módel 4: Fljótt á kviði Fjörgynjar

Dæmi 9: módel 5: Fárleg voru fjörbrot hans

Við athugun á þessari stemmu má sjá að Einar býr yfir forða af frösum sem nær hver um sig yfir eina hendingu. Einar hefur yfir að ráða fjórtán frösum sem hver um sig hefur fasta mynd, það er að aðeins óveruleg tilbrigði heyrast. Þetta sérkenni finnst aðeins hjá Einari og Þórði Guðbjartssyni.

Sjö frasar af þessum fjórtán koma þó aðeins fyrir einu eða tvisvar sinnum í gögnunum hver. Hinir sjö frasarnir eru því ríkjandi í kveðandinni, frasar a, b, c, d, e, f og z. Nokkrir þeirra eru bundnir ákveðnum hendingum í kvæðalaginu, frasar b, c, d og f, en aðrir geta komið fyrir í fleiri mismunandi hendingum.

Í dæmi 10 eru sýndir þeir ráðandi frasar sem Einar notar í einstökum hendingum í kveðandi sinni. Í fyrstu hendingu notar hann þrjá mismunandi frasa og sömuleiðis í annarri hendingu, fimm í þriðju hendingu en í lokahendingunni notar hann aðeins einn. Módelin fimm sem Einar notar, dæmi 5 til 9, verða til vegna mismunandi samsetninga hans á þeim frösum sem hann hefur í sjóði sínum.

Dæmi 10: Ráðandi frasar sem Einar notar

Módel 1 er sett saman af frösum a/a/b/z

Módel 2 er sett saman af frösum a/a/d/z

Módel 3 er sett saman af frösum a/z/e/z

Módel 4 er sett saman af frösum c/c/b/z

Módel 5 er sett saman af frösum e/b/e/z

Tónsviðið er breytilegt. Það sveiflast frá ferund (tónbil 1–4) upp í sexund (tónbil 1–6). Samsetning hendinganna er einnig breytileg. Í fjórum vísum heyrast fjórar mismunandi samsetningar á hendingum: ABCZ, ABAZ, AABZ og ABBvZ.

Lokahendingin er nánast alltaf föst í öllum myndum kvæðalagsins: bogi sem fer upp frá g — a yfir c' og til baka niður á g. Takturinn er fastur, taktur b.

Stemma 2

Stemma 2 kemur fyrir í fimmtán upptökum með samtals 176 vísum. Hún tengist fimm bragarháttum sem allir hafa fleiri en sjö atkvæði í fyrstu línu. Hættirnir eru ýmist tveggja, þriggja eða fjögurra lína en hafa annars breytilega línulengd. Fjögurra línu hættirnir eru breiðhenda (8/8/8/8), langhenda (8/7/8/7), skammhenda (8/5/8/5) og úrkast (8/4/8/4).

Dæmi 11: Síðan þreyða þig til vinar

Dæmi 12: Eins og fjalla efst frá tindum

Dæmi 13: Allt hvað skeði eins réð segja

Þriggja línu hátturinn sem Einar kveður er braghenda (12/8/8):

Dæmi 14: Númi fer og hæstan hittir hilmi Róma

Dæmi 15: Hér hef eg fangað hetju þá, oss hræddi löngum

Afhending (12/8) er sá tveggja línu háttur sem kemur fyrir:

Dæmi 16: Þó ég eigi dikti drósum dýra bragi

Breytileiki kvæðalagsins er takmarkaður. Kvæðamaðurinn getur valið á milli fáeinna aðferða við að móta upphafstóninn en annars er kvæðalagið fast. Lagið snýst ákveðið um tón 1, sem er einnig ráðandi tónn, en laglínan getur þó færst um allt að tvö tónbil yfir og undir tón 1 og sem upphafstónn í fyrstu og þriðju hendingu er hægt að heyra tón -3 og síðan stökk upp í tón 1. Breytingarnar verða ekki aðeins frá einni upptöku til annarrar heldur einnig milli vísna innan sömu upptöku.

Kvæðalagið er sérlega teygjanlegt með tilliti til hendingalengdar sem gerir það að verkum að hægt er að nota það við jafn ólíka bragarhætti og raun ber vitni. Tónsviðið er breytilegt og breytist frá þríund (tónbil -1 til 2) til sexundar (tónbil -3 til 4) en breytingarnar er mun minni en þær virðast í fyrstu, sérstaklega ef litið er hjá þeim mismun sem stafar af mismunandi bragarháttum. Samsetning hendinganna er föst í þessari stemmu og takturinn er fastur, taktur b.

Stemma 3

Þessi stemma heyrist í þremur upptökum sem hver inniheldur vísur af einum bragarhætti: breiðhendu (8/8/8/8), gagaraljóði (7/7/7/7) og nýhendu (7/8/7/8). Samtals 46 vísur eru undir þessari stemmu.

Dæmi 17: Rétt einmana Númi nú

Dæmi 18: Lengi fer svo fram um reit

Dæmi 19: Lofðung eftir lesinn dóm

Dæmi 20: Númi þoldi varla við

Kvæðalagið er fast ef litið er framhjá því að fyrsta hendingin getur haft eitt form í upphafsvísunni en annað í vísunum sem á eftir koma. Kvæðalagið er dálítið teygjanlegt en þar sem munur milli bragarhátta er ekki mikill reynist ekki þörf á að teygja eða stytta hendingalengdina. Samsetning hendinga er föst, ABAvZ. Tónsviðið er alltaf fimmund og spannar bilið frá -2 til 3 en, sem er nokkuð óvenjulegt, með lágri þríund. Takturinn er fastur, aðeins taktur b heyrist.

Stemma 4

Stemman kemur fyrir í átján vísum í tveimur upptökum þar sem í báðum tilfellum er kveðið undir þriggja línu bragarhættinum stuðlafalli (10/7/7). Kvæðalagið er breytilegt og breytingarnar koma fyrir í öllum þremur hendingunum. Kvæðalagið er þó ekki teygjanlegt enda alltaf kveðið undir sama bragarhætti.

Tónsviðið er breytilegt, venjulega tónbil -1 til 4, en stundum hefst kvæðalagið á stökki frá tóni -3 til tóns 1. Tónsviðið getur þess vegna breikkað upp í sjöund (tónbil -3 til 4). Samsetning hendinga er breytileg og breytingar þar á verða milli vísna í sömu upptöku. Takturinn er alltaf sá sami, taktur b.

Dæmi 21: Skal eg mega um skáldin nokkuð tala

Dæmi 22: Nafnið það menn naumast vinna kunna

Dæmi 23: Orðfimni og æfður lengi vani

Dæmi 24: Orð og þanka alla úr hinna bókum

Þórður Guðbjartsson

Þórður Guðbjartsson (1891–1981) fæddist á bænum Firði í Múlasveit á sunnanverðum Vestfjörðum. Sem ungur maður stundaði hann sjó en seinna vann hann verkamannavinnu í frystihúsinu á Vatneyri við Patreksfjörð. Hann ólst upp við kvæðamennsku og einn kvæðamaður hafði sérstaklega mikil áhrif á hann. Það var Brynjólfur Björnsson frá Siglunesi á Barðaströnd sem Þórður segir að hafi verið eftirsóttur kvæðamaður á bæjunum í nágrenninu. Ekkert bendir þó til þess að Þórður hafi kvæðalög Brynjólfs sérstaklega í huga heldur frekar kveðandi hans og einnig lausavísurnar sem Þórður lærði af honum.

Þórður kvað fyrir aðra, bæði sem ungur sjómaður og eftir að hann flutti á Vatneyri en þegar hann var um þrítugt komst hann að raun um að kvæðamennska var ekki lengur í hávegum höfð meðal fólks og hann hætti að kveða. Um kvæðamennskuna sem Þórður kynntist sem barn gat hann sagt frá því að áheyrendur voru vanir að „draga seiminn“, þeir kváðu með síðustu atkvæðin í vísunni og hinn langa lokatón.

Við Hallfreður heimsóttum Þórð þrisvar sinnum á árunum 1965, 1967 og 1971. Áður hafði Hallfreður hitt hann árið 1959 og hljóðritað samtals þrettán vísur – mest lausavísur – í fimm upptökum. Árið 1961 komu Hallgrímur Helgason og John Levy til hans og hljóðrituðu tíu lausavísur í þremur hljóðritum. Samtals hljóðrituðum við Hallfreður 309 erindi í 22 upptökum. Þórður notaði níu mismunandi bragarhætti: ferskeytt (7/6/7/6), nýhent (7/8/7/8), samhent/hagkveðlingahátt (7/7/7/7), stikluvik (7/6/7/7), langhent (8/7/8/7), braghent (12/8/8), skammhent (8/5/8/5), stuðlafall (10/7/7) og úrkast (8/4/8/4).

Í kveðandi sinni nýtir Þórður þrjár stemmur:

• Stemma 1 tengist ferskeyttum hætti, hagkveðlingahætti og stikluviki.
• Stemma 2 tengist stikluviki, langhendu, braghendu, skammhendu og úrkasti.
• Stemma 3 tengist nýhendu og hagkveðlingahætti.

Stemma 1

Þessi stemma er mjög ríkjandi í kveðandi Þórðar og hann notar hana í 44 upptökum við alls 290 vísur. Vísurnar eru undir þremum bragarháttum sem líkjast mjög hver öðrum hvað atkvæðatalningu varðar: ferskeytt (7/6/7/6), hagkveðlingaháttur (7/7/7/7) og stikluvik (7/6/7/7).

Kvæðalagið er mjög breytilegt og, eins og kemur vel fram í upptökunum frá 1971, teygjanlegt. Form kvæðalagsins eru svo mismunandi og ólík hvert öðru að það getur verið erfitt að heyra að þau eigi nokkuð sameiginlegt. Breytingarnar finnast í öllum fjórum hendingunum en koma þó minnst fram í lokalínunni.

Dæmi 1: Reiðar þurrka þeir ei val

Dæmi 2: Sjóli ágætur sér við mund

Dæmi 3: Upp á grundu einstig fann

Dæmi 4: Arnljóts bróðir ekki sljór

Þessar miklu breytingar verða ekki aðeins frá einni upptöku til annarrar heldur einnig frá vísu til vísu innan sömu upptöku, svo sem hér í 8. rímu af Bernótus Borneyjarkappa, vísum 3–5:

Dæmi 5: Söng í reiða kífinn kár

Dæmi 6: Sigla drengir dag sem nátt

Dæmi 7: Kár með jöfnum þrótti þar

Samsetning hendinga er breytileg. Heyra má samsetningar á borð við ABCZ, AAvBZ, ABBvZ og ABAZ. Tónsviðið er mjög breytilegt og breytist frá þríund (tónar 1 til 3) upp í sexund (tónar 1 til 6) frá einni vísu til annarrar. Takturinn er fastur, allar vísur eru í takti a.

Í tveimur upptökum, annars vegar með sex vísum og hins vegar einni sem Þórður kvað árið 1971, eftir að ég hafði lokið meistaraprófsrannsókn minni, kom í ljós að hann gat einnig notað stemmu 1 til að kveða stuðlafall (10/7/7) sem sýndi að kvæðalagið er teygjanlegt.

Dæmi 8: Sunnlendingur sem að Björn er nefndur

Dæmi 9: Húsmóðirin honum gaf að borða

Hinn yfirþyrmandi fjölda breytinga má flokka í átta kvæðalagamódel (flokka kvæðalaga með sameiginleg einkenni sem aðskilja þau frá öðrum flokkum). Hér eru sýnd dæmi um módelin en leggja verður áherslu á að hvert módel hefur mörg tilbrigði sem öll eru jafnrétthá.

Módel 1 (10 vísur):

Dæmi 10: Stundum fram á steinbítsmið

Módel 2 (35 vísur):

Dæmi 11: Stríð er að fást við stjórn og þjóð

Módel 3 (26 vísur):

Dæmi 12: Í landsins hjarta lifði þar

Módel 4 (6 vísur):

Dæmi 13: Hnút við stóran hafla beins

Módel 5 (19 vísur):

Dæmi 14: Faldasunna sál var heið

Módel 6 (21 vísa):

Dæmi 15: Hróp í staðinn heyrði þá

Módel 7 (6 vísur):

Dæmi 16: Hátt upp gerði hrópa þar

Módel 8 (151 vísa):

Dæmi 17: Breiða- fyrst á firðinum

Hægt er að lýsa módelunum átta, og þar með stemmunni í heild, þannig að þau byggist upp af tólf frösum, sem síðan er hægt að setja saman á mismunandi en ekki reglulegan hátt í fyrstu þremur hendingum kvæðalagsins. Ýmis tilbrigði eru síðan af hverjum frasa. Tölurnar undir nótunum segja til um hve oft frasinn kemur fyrir innan stemmunnar.

Þrír frasar (za, zb og zc) eru lokafrasar sem koma aðeins fyrir í fjórðu hendingu kvæðalagsins.

Dæmi 18: Ráðandi frasar sem Þórður notar

Sem fyrr segir voru Þórður og Einar Einarsson þeir einu í hópi kvæðamannanna sem hér er fjallað um sem kváðu með ólíkum frösum með þessum hætti. Nákvæmari lýsingu á þessari stemmu Þórðar er að finna í bók minni, Stability in Musical Improvisation.

Stemma 2

Þessa stemmu notar Þórður í átta upptökum við alls 100 vísur. Vísurnar eru undir sex mismunandi bragarháttum sem margir hafa fleiri en sjö atkvæði í fyrsta vísuorði: stikluvik (7/6/7/7), langhenda (8/7/8/7), braghenda (12/8/8), skammhenda (8/5/8/5), stuðlafall (10/7/7) og úrkast (8/4/8/4).

Kvæðalagið er fremur fast en þó ansi teygjanlegt hvað lengd varðar, enda atkvæðafjöldi bragarháttanna breytilegur. Samsetning hendinganna er föst þegar tekið er tillit til munar á bragarháttum. Tónsviðið er næstum fast, yfirleitt sexund, og spannar tónbil -3 til 3. Í einstaka tilfellum hefst lagið á tóni -4 eða er teygt upp á tón 4 þannig að tónsviðið breikkar upp í sjöund. Taktmyndin er föst, aðeins taktur b kemur fyrir.

Dæmi 19: Smala hlýðinn hjarðar fjöldinn

Dæmi 20: Sé eg það, að sorg þú berð í sinnu ranni

Stemma 3

Þessi stemma heyrist í nítján vísum í fjórum upptökum og eru vísurnar annað hvort nýhendar (7/8/7/8) eða undir hagkveðlingahætti (7/7/7/7). Kvæðalagið er fast og ekki teygjanlegt þar sem munurinn á atkvæðafjölda hvers vísuorðs í þessum tveimur bragarháttum er lítill og hefur lítil áhrif á kvæðalagið. Samsetning hendinga er föst. Tónsviðið er fast og spannar ferund, frá tóni 1 til 4. Takturinn er fastur, taktur a.

Dæmi 21: Firna stórum fjöllum á

Dæmi 22: Súða lýsti af sólunum

Gísli Gíslason

Gísli Gíslason (1910–2001) fæddist á Hrísnesi á Barðaströnd og ólst upp á Siglunesi. Þegar við heimsóttum hann og hljóðrituðum árið 1965 var hann bóndi á Fit á Barðaströnd. Gísli var einn þeirra sem Hallfreður hljóðritaði árið 1959 og þegar ég hlustaði á þær upptökur haustið 1964 valdi ég hann sem einn af þeim sem við ættum að reyna að taka upp að nýju. Gísli segist sjálfur hafa heyrt rímnakveðskap í bernsku sinni og þá vaknaði áhugi hans á kveðskap. Hann gat ekki sagt nákvæmlega af hverjum hann hafði lært kvæðalögin en taldi að hann hefði bara lært þau af sjálfum sér og reynt að herma eftir því sem aðrir kváðu.

Við bjuggum hjá Gísla og fjölskyldu hans í fjóra daga, hjálpuðum til við heyskapinn á daginn og tókum upp rímnaflutning Gísla á kvöldin. Afrakstur þessa var alls 31 upptaka, langoftast stuttir eða langir hlutar af rímum, og í upptökunum koma fyrir sjö mismunandi bragarhættir, sumir meira áberandi en aðrir. Ferskeyttir hættir heyrast í sextán upptökum, stikluvik í fimm upptökum, nýhenda í fjórum og langhenda og braghenda í þremur hvor. Afhending kom fyrir í tveimur upptökum en stafhenda og stuðlafall aðeins í einni hvor. Í kveðskaparsjóði sínum hefur Gísli sjö mismunandi stemmur.

Stemma 1

Gísli notar þessa stemmu oft. Hún heyrist í tíu upptökum með samtals 148 vísum sem allar eru undir öðrum hvorum bragarhættinum, ferskeyttu (7/6/7/6) eða stikluviki (7/6/7/7). Þessir bragarhættir líkjast hvor öðrum mjög hvað varðar atkvæðafjölda í vísuorðum.

Kvæðalagið er mjög breytilegt og býður upp á möguleika á miklum og róttækum breytingum. Breytingarnar verða ekki aðeins á milli upptaka og eru ekki takmarkaðar við einstaka tóna heldur geta þær náð til heillar hendingar í kvæðalagi innan sömu upptöku. Kvæðalagið verður að teljast lítið teygjanlegt vegna þess hve lítill munur er á bragarháttunum tveimur.

Dæmi 1: Þar var greina þrotið smíð

Dæmi 2: Hart fram veður Hyrningur

Tónsviðið er breytilegt og getur sveiflast frá fimmund upp í sexund (tónbil 1 til 5 og 1 til 6). Samsetning hendinga er breytileg (ABCZ og ABAZ) og takturinn er fastur, taktur a.

Dæmi 3: Sumars blíðan svo út rann

Dæmi 4: Heiman ferð um haustið bjó

Dæmi 5: Síðan heima að sumri er

Stemma 2

Stemma 2 kemur fyrir í fimmtán upptökum með 175 vísum. Vísurnar eru allar undir öðrum af tveimur áþekkum fjögurra línu bragarháttum, ferskeyttum (7/6/7/6) eða stafhendu (7/7/7/7). Kvæðalagið er fast og tekur aðeins litlum breytingum og vegna sambærilegs atkvæðafjölda bragarháttanna verður kvæðalagið að teljast óteygjanlegt.

Dæmi 6: Skipti manna bauð í ból

Dæmi 7: Sókn og varnir sýndu þeir

Tónsviðið er breytilegt, venjulega er það sexund (tónbil -2 til 4) en það getur einnig verið fimmund (tónbil -2 til 3). Óvenjulegt er að þriðji tónn yfir lokatóninum er lágur. Samsetning hendinga er föst, ABABv og takturinn er fastur, alltaf taktur a.

Stemma 3

Þessi stemma heyrist í átta upptökum með samtals 90 vísum. Þar koma fyrir þrír mismunandi bragarhættir sem eru töluvert frábrugðnir hver öðrum hvað fjölda og lengd vísuorða varðar. Þetta eru fjögurra línu hátturinn langhenda (8/7/8/7), braghenda sem er þriggja lína (12/8/8) og tveggja línu afhending (12/8).

Kvæðalagið er frekar breytilegt og breytingarnar heyrast frá einni vísu til annarrar. Þannig má greina tvö mismunandi form fyrstu hendingarinnar sem spanna misbreitt tónsvið. Kvæðalagið er mjög teygjanlegt eins og það verður að vera til að passa hinum mjög svo ólíku bragarháttum. Samsetning hendinga er þó föst þegar tekið er tillit til bragarháttanna, AZvBZ / azvBZ / abvZ. Tónsviðið er breytilegt. Það getur breyst frá fimmund (tónbil 1 til 5) til sjöundar (tónbil -2 til 5) frá einni vísu til annarrar í sömu upptöku en breytingarnar eru ekki stórkostlegar. Takturinn er breytilegur, bæði taktur b og taktur c koma fyrir.

Dæmi 8: Öslaði gnoðin, beljaði boðinn

Dæmi 9: Húsfreyjurnar hugsandi um hagi slæma

Dæmi 10: Auður mælti: „Oss úr vöndu er að ráða.“

Dæmi 11: Börkur, eftir bardagann, til bæja sneri

Stemma 4

Stemman kemur fyrir í þremur upptökum með 54 vísum og er flutningur í hverri upptöku undir sínum bragarhætti, stikluviki (7/6/7/7), ferskeytlu (7/6/7/6) og stuðlafalli (10/7/7). Kvæðalagið er nokkuð breytilegt og breytingar heyrast frá einni vísu til annarrar innan hverrar upptöku en þær eru ekki stórkostlegar.

Tónsviðið er breytilegt og breytist frá áttund (tónbil 1 til 8) til níundar (tónbil 1 til 9).  Kvæðalagið er mjög teygjanlegt þar sem það passar ólíkum bragarháttum. Samsetning hendinga er föst en takturinn er breytilegur, bæði heyrast taktur a og taktur b.

Dæmi 12: Ekki gleymist Gísli mér

Dæmi 13: Njótar lófa neggja hófu leika

Dæmi 14: Sumars blíðan svo út rann

Stemma 5

Stemma 5 kemur aðeins fyrir í tveimur upptökum með samtals 34 vísum undir nýhendum (7/8/7/8) og stafhendum (7/7/7/7) háttum. Kvæðalagið er mjög breytilegt eins og stemma 4 og breytingarnar eru áberandi. Kvæðalagið verður þó að teljast óteygjanlegt hvað lengd varðar vegna þess hve lítill munur er á bragarháttunum tveimur.

Samsetning hendinga er föst, ABAB. Tónsviðið er breytilegt og sveiflast milli ferundar (tónbil -2 til 2) og fimmundar (tónbil -2 til 3). Takturinn er breytilegur en bæði taktur d og taktur e heyrast í upptökunum.

Dæmi 15: Þegar helja handaköld

Dæmi 16: Þar var greina þrotið smíð

Dæmi 17: En því auðsærri sem hann var

Stemma 6

Stemma 6 kemur aðeins fyrir í einni upptöku með 34 vísum sem allar eru undir ferskeyttum hætti. Kvæðalagið er fast og óteygjanlegt með tilliti til lengdar enda ólíklegt að tilbrigði komi fram vegna þess að bragarhátturinn er alltaf sá sami.

Samsetning hendinganna er föst og er ABABv. Tónsviðið er einnig fast og spannar áttund (tónbil 1 til 8). Stemma 6, ásamt stemmu 7, skilur sig greinilega frá öðrum stemmum Gísla þar sem hún byggist á þríhljómi og er sönghæf. Takturinn er fastur og er alltaf taktur a.

Dæmi 18: Drauma undur orðið hér

Stemma 7

Stemmu 7 notar Gísli aðeins í einni upptöku með fjórtán vísum undir nýhendum hætti (7/8/7/8). Kvæðalagið er fast og óteygjanlegt, enda kemur aðeins einn bragarháttur fyrir í upptökunni.

Dæmi 19: Líkafrón og lagsmenn tveir

Tónsviðið er föst sexund og spannar frá tóni 1 til 6. Takturinn er fastur, taktur e. Þessi stemma skilur sig einnig, eins og stemma 6, frá öðrum stemmum Gísla með því að vera sönghæf.

Þórður V. Marteinsson

Þórður Valdimar Marteinsson (1932–2008) var bóndi í Holti á Barðaströnd. Það var Gísli Gíslason sem benti okkur á hann og við heimsóttum hann aðeins einu sinni á meðan við bjuggum hjá Gísla á Fit. Við gerðum alls sex upptökur með samtals 67 vísum sem voru undir fimm mismunandi bragarháttum, ferskeytt (7/6/7/6), langhent (8/7/8/7), nýhent (7/8/7/8), stuðlafall (10/7/7) og braghent (12/8/8). Í flutningi sínum notar Þórður þrjár mismunandi stemmur.

Stemma 1

Stemman kemur fyrir í þremur upptökum með samtals 48 vísum og er notaður við tvo bragarhætti, ferskeytt (7/6/7/6) og stuðlafall (10/7/7). Kvæðalagið er fast með mjög litlum breytingum en lengd þess er teygjanleg þar sem hægt er að nota það við svo ólíka bragarhætti sem ferskeytt og stuðlafall eru. Tónsviðið er fast og spannar níund (tónbil 1 til 9). Samsetning hendinga er einnig næstum föst, ABCZ / abCZ. Takturinn er breytilegur því bæði taktur a og taktur b heyrast.

Dæmi 1: Fékk ég bréf þitt, Fúsi minn

Dæmi 2: Njótar lófa neggja hófu leika

Stemma 2

Stemma 2 heyrist í tveimur upptökum með samtals fjórtán vísum undir tveimur bragarháttum, langhendu (8/7/8/7) og braghendu (12/8/8). Kvæðalagið er fast með óverulegum breytingum en það er teygjanlegt því hægt er að nota það við tvo ólíka bragarhætti.

Tónsviðið er óbreytilegt, áttund á tónbilinu -1 til 6. Samsetning hendinga er nánast alveg föst þegar tekið er tillit til hinna ólíku bragarhátta, ABCZ / abCZ. Takturinn er þó breytilegur þar sem bæði taktur a og taktur b koma fyrir.

Dæmi 3: Þiggur af lýðum lofið tíðum

Dæmi 4: Húsfreyjurnar hugsandi um hagi slæma

Stemma 3

Stemma 3 kemur einungis fyrir í einni upptöku þar sem kveðnar eru fjórar vísur undir nýhendum hætti (7/8/7/8). Kvæðalagið er fast með mjög óverulegum breytingum og virðist ekki vera teygjanlegt miðað við þau gögn sem eru til staðar. Tónsvið kvæðalagsins er fast, sexund (tónbil 1 til 6), og samsetning hendinga er einnig föst, ABAB.

Dæmi 5: Fjörulallar fóru á kreik

Takturinn virðist vera fastur. Kveðandi Þórðar Marteinssonar er nær söng en kveðskap og lögin eru mjög sönghæf.

Þorgils Þorgilsson

Þorgils Þorgilsson (1884–1971) var fæddur á Búlandshöfða og bjó á Þorgilsstöðum á Snæfellsnesi. Í tveimur heimsóknum til hans voru gerðar samtals 23 upptökur með samtals 110 vísum sem tilheyra fimm bragarháttum: ferskeytt (7/6/7/6), nýhenda (7/8/7/8), braghenda (12/8/8), langhenda (8/7/8/7) og stuðlafall (10/7/7).

Ferskeytti hátturinn er langalgengastur en hann heyrist í tólf upptökum með samtals 89 vísum, þar af eru fjórar upptakanna af því er Þorgils flytur sitt eigið kvæði, Árstíðirnar. Þar fyrir utan er nýhenda kveðin í fjórum upptökum. Tvær þeirra eru með fimm vísum hvor, ein með tveimur vísum og ein aðeins með einni vísu.

Braghendar vísur eru fjórar í þremur upptökum, stuðlafall aðeins í einni upptöku með tveimur vísum og langhenda heyrist í tveimur upptökum með einni vísu hvor. Innan ferskeytts háttar notar Þorgils samtals fjórar mismunandi stemmur og sérstaka stemmu fyrir hvern hinna bragarháttanna. Þetta þýðir að hann notar níu stemmur og þar að auki kveður hann átta vísur sem falla þar utan við.

Einungis ferskeyttur háttur kemur fyrir nógu oft til þess að hægt sé að slá einhverju föstu um hversu mikil tilbrigðin eru en nýhendu vísurnar gefa þó vísbendingar og um þær og nokkrar aðrar má staðhæfa með nokkurri vissu að þær séu opnar fyrir tilbrigðum. Undir ferskeytta bragarhættinum heyrast fjórar stemmur: stemmur 1, 2, 3 og 5.

Stemma 1

Stemman er bundin ferskeyttum hætti og heyrist í 38 vísum í samtals sex upptökum. Kvæðalagið er breytilegt en ekki teygjanlegt. Breytingar eru algengar, bæði milli kvæða og frá einni vísu til annarrar, en þær eru ekki miklar og koma nánast eingöngu fyrir í fyrstu hendingu. Lokatónn hverrar vísu (tónn 1) er hækkaður. Samsetning hendinganna er breytileg, oftast ABCZ en getur þó einnig verið ABAZ.

Dæmi 1: Vorsins blíða lýða lund

Dæmi 2: Grænkar víða grund að sjá

Dæmi 3: Sumri hallar haustar þá

Tónsvið kvæðalagsins er fast og spannar sexundina frá tóni -1 til 5. Í fyrstu hendingu er notað tónbil 3 til 5 en hinar þrjár halda sig við tónbil -1 til 3. Takturinn er fastur, taktur c.

Stemma 2

Stemma 2 er notuð til að flytja vísur undir ferskeyttum hætti og kemur fyrir í 29 vísum í sex upptökum. Allar upptökurnar nema tvær (með tíu vísum) eru gerðar árið 1964. Kvæðalagið er breytilegt með mörgum tilbrigðum en sú lagmyndun sem sýnd er í dæmi 6 er ríkjandi. Kvæðalagið er ekki teygjanlegt hvað lengd varðar.

Samsetning hendinganna er breytileg og getur ýmist verið ABCZ, ABBvZ eða ABAvZ. Tónsviðið er breytilegt og getur sveiflast á milli þríundar (tónbil 1 til 3) og fimmundar (tónbil 1 til 5). Takturinn er breytilegur og bæði taktur a og taktur b heyrast.

Dæmi 4: Geislar ljóma um grund og haf

Dæmi 5: Þá vetur klæðist kufl sinn í

Dæmi 6: Dagsins runnu djásnin góð

Stemma 3

Þessi stemma tengist einnig ferskeyttum hætti og heyrist aðeins í tveimur upptökum, báðum frá árinu 1965. Í annarri upptökunni má heyra kveðskaparmátann notaðan í flutningi fimmtán vísna og tveggja í hinni.

Kvæðalagið er frekar breytilegt og ólík tilbrigði heyrast í fyrstu þremur hendingum vísnanna, bæði milli upptaka og frá einni vísu til annarrar innan sömu upptöku en breytingarnar eru ekki miklar. Kvæðalagið er ekki teygjanlegt hvað lengd varðar. Lokatónninn er venjulega hækkaður. Samsetning hendinga er föst, hún er alltaf á forminu ABCZ. Tónsviðið er sömuleiðis fast og spannar sexund, frá tóni -1 til 5. Takturinn er breytilegur og bæði taktur a og taktur c koma fyrir.

Dæmi 7: Vorsins blíða lýða lund

Dæmi 8: Unaðs hljómar um þá tíð

Stemma 4

Stemmu 4 má heyra í þremur upptökum, í flutningi alls átta vísna sem allar eru undir nýhendum hætti (7/8/7/8). Kvæðalagið tekur ekki stórtækum breytingum en þó er mikið um óverulegar breytingar. Lokatónninn er hækkaður. Samsetning hendinga er föst og alltaf á forminu ABAvZ. Tónsviðið er einnig fast, fimmund (tónbil 1 til 5) og kvæðalagið er ekki teygjanlegt enda einungis notað við einn bragarhátt. Takturinn er óbreytanlegur, eingöngu taktur b.

Dæmi 9: Stafninn klýfur strauma dátt

Dæmi 10: Nú skal vinda voð að hún

Stemma 5

Þessi stemma tengist aðeins ferskeyttum hætti. Hann heyrist í átta vísum á einni upptöku sem gerð var árið 1965. Kvæðalagið virðist vera frekar breytilegt með greinilegum tilbrigðum. Tónsviðið er einnig breytilegt, það er stundum ferund og stundum fimmund (tónbilið frá 1 til 4 eða frá 1 til 5). Samsetning hendinga er föst, ABAZ, og takturinn er fastur en aðeins taktur a kemur fyrir.

Dæmi 11: Vorsins blíða lýða lund

Dæmi 12: Að sumars blíða svífur tíð

Stemma 6

Stemman er eingöngu tengd braghendu (12/8/8) og kemur fyrir í fjórum vísum í þremur mismunandi upptökum. Kvæðalagið er breytilegt að takmörkuðu leyti. Lokatónninn er hækkaður. Kvæðalagið er ekki teygjanlegt hvað lengd varðar sem ekki kemur á óvart þar sem það er eingöngu notað við braghendar vísur.

Tónsviðið er breytilegt því það getur sveiflast á milli ferundar (tónbil 1 til 4) til sexundar (tónbil -1 til 5) eða sjöundar (tónbil -3 til 4). Samsetning hendinga er föst, ABBv, og takturinn er fastur, taktur b.

Dæmi 13: Á ég að halda áfram lengra eða hætta

Dæmi 14: Á ég að halda áfram lengra eða hætta

Dæmi 15: Högna kenni eg, hefna nennir hlýra sinna

Stemma 7

Þorgils notar þessa stemmu aðeins við þrjár vísur undir nýhendum hætti (7/8/7/8) í tveimur upptökum. Kvæðalagið er nokkuð breytilegt og tilbrigði heyrast í öllum hendingum. Lokatónninn er oftast hækkaður. Samsetning hendinga er breytileg og getur verið ýmist AZBZv eða AZAvZv. Tónsviðið er aftur á móti fast og spannar fimmund (tónbil -1 til 4). Takturinn er breytilegur, bæði taktur a og taktur b heyrast.

Dæmi 16: Líkafrón og lagsmenn tveir

Dæmi 17: Ill var færð og óhrein leið

Stemma 8

Stemma 8 tengist stuðlafalli (10/7/7) og heyrist einungis í tveimur stökum vísum. Ekki er hægt er skera úr um hvort hér er um tvær mismunandi stemmur að ræða eða eina breytilega stemmu. Í báðum vísunum er samsetning hendinga AAZ. Tónsviðið er breytilegt, í öðru tilfellinu fimmund (tónbil 1 til 5) og hinu ferund (tónbil -1 til 3). Takturinn er breytilegur, taktur a og taktur b.

Dæmi 18: Andri hlær svo höllin nær við skelfur

Dæmi 19: Andri hlær svo höllin nær við skelfur

Stemma 9

Þessi stemma heyrist aðeins þegar kveðin er langhenda (8/7/8/7) og hún kemur aðeins fyrir í tveimur stökum vísum. Kvæðalagið virðist fremur lítið breytilegt þar sem aðeins er hægt að heyra smávegis breytingar í tveimur síðustu hendingunum. Þó er erfitt að fullyrða um það vegna þess hve takmörkuð gögnin eru. Tónsvið kvæðalagsins spannar fasta ferund (tónbil 1 til 4), og samsetning hendinga er óbreytanleg, ABCZ. Takturinn er einnig fastur en taktur a heyrist í dæmunum.

Dæmi 20: Ofan lúðir fjallið fóru

Dæmi 21: Númi undrast, Númi hræðist

Páll B. Stefánsson

Páll Böðvar Stefánsson (1886–1973) var fæddur og uppalinn á Fossá í Kjós til 15 ára aldurs en flutti þá til Reykjavíkur. Hann lauk námi í trésmíðum og starfaði við húsbyggingar. Þegar við heimsóttum hann árið 1968 var hann 82 ára gamall og bjó í Reykjavík. Við fengum engar upplýsingar um það hvar hann hefði lært að kveða. Við hittum hann aðeins einn eftirmiðdag við upphaf söfnunarinnar áður en haldið var vestur á Fellströnd til að hljóðrita Guðmund og Pétur Ólafssyni.

Hjá Páli voru gerðar sjö upptökur og á þeim kveður Páll rímnahluta undir þremur ólíkum bragarháttum: ferskeytlu (7/6/7/6), langhendu (8/7/8/7) og nýhendu (7/8/7/8). Aðeins þrír rímnahlutanna sem fluttir voru innihalda langa samhangandi kafla. Einn þeirra er undir nýhendum hætti og tveir eru sami texti undir ferskeyttum hætti sem fluttur er með ólíkum kvæðalögum. Efniviður til rannsóknar er þannig mjög lítill og þess vegna verður að taka lýsingu á kveðandi Páls með vissum fyrirvara. Í upptökunum notar Páll sex mismunandi stemmur.

Stemma 1

Fyrsta stemman heyrist í tveimur vísum undir langhendum hætti (8/7/8/7) á einni upptöku. Kvæðalagið er ekki breytilegt ef marka má þær takmörkuðu upptökur sem til eru af því. Samsetning hendinga er einnig óbreytanleg, ABAB, og tónsviðið er föst sjöund (tónbil -1 til 6). Takturinn er fastur, einungis taktur d kemur fram.

Dæmi 1: Man ég fyrrum þyt á þökum

Stemma 2

Þessi stemma heyrist í 29 vísum í tveimur upptökum með sama texta undir ferskeyttum hætti. Kvæðalagið er ekki breytilegt og er greinilega fastmótað. Samsetning hendinga er föst, ABCD. Tónsviðið er föst sjöund (tónbil -3 til 5) með lækkuðum 3. tóni. Takturinn er einnig fastur, taktmynstur a er eini takturinn sem heyrist.

Dæmi 2: Ófær sýnist áin mér

Stemma 3

Stemma 3 kemur fyrir í tólf vísum undir nýhendum hætti (7/8/7/8) í einni upptöku. Kvæðalagið er lítið breytilegt, tekur aðeins fáeinum smávægilegum breytingum og það er ekki teygjanlegt. Fyrsta og önnur hending kvæðalagsins samsvara annarri hendingu í stemmu 1. Samsetning hendinga er föst, AABC. Tónsviðið er föst sjöund (tónbil -1 til 6). Takturinn er fastur, taktur b.

Dæmi 3: Vora tekur. Árla er

Stemma 4

Stemman er notuð við ferskeyttan hátt og kemur aðeins fyrir í þremur vísum í einni upptöku. Kvæðalagið er ekki breytilegt og alfarið óteygjanlegt hvað lengd varðar. Samsetning hendinga er föst, ABCD, og tónsviðið er föst sjöund (tónbil 1 til 7). Takturinn er fastur og taktmynstur a það eina sem kemur fram.

Dæmi 4: Fugla háan heyri klið

Stemma 5

Þessi stemma kemur fyrir í tveimur vísum undir ferskeyttum hætti í einni upptöku. Efnið er því í raun of lítið til þess að hægt sé að meta það með fullri vissu. Tónsviðið er föst sexund (tónbil 1 til 6) og samsetning hendinga er einnig föst, ABAB. Kvæðalagið virðist geta tekið minniháttar breytingum. Takturinn er fastur, taktur a er eina taktmynstrið sem finna má í kvæðalaginu.

Dæmi 5: Ýmsum þykir einskis vert

Stemma 6

Stemma 6 kemur fyrir í fjórum vísum undir ferskeyttum hætti. Kvæðalagið er breytilegt og hefur möguleika á að taka tilbrigðum, sér í lagi í lokahendingunni. Samsetning hendinga er föst, AABC. Tónsvið kvæðalagsins er breytilegt. Það getur sveiflast frá ferund sem spannar bilið frá tóni -1 til 3 til sexundar og spannar þá tónbilið -1 til 5. Taktbyggingin er aftur á móti fastmótuð og einungis taktmynstur a kemur fyrir.

Dæmi 6: Af því nú er komið kvöld

Dæmi 7: Sál mín brynni í sjafnar eld

Pétur Ólafsson

Pétur Ólafsson (1895–1991) var bóndi í Stóru-Tungu á Fellsströnd þar sem hann bjó með konu sinni og börnum. Hann var fæddur á Stakkabergi en foreldrar hann fluttu að Stóru-Tungu á Fellsströnd 1897. Þar ólst Pétur upp og átti þar heima til dauðadags. Sem ungur maður vann hann fyrir sér með vinnumennsku og sjósókn. Í Stóru-Tungu var það eingöngu faðir Péturs sem kvað og það gerði hann fram til ársins 1907. Þá dó kona hans og eftir það hætti hann að kveða. Ólafur kvað bæði lausavísur og heilar rímur og notaði til þess sömu kvæðalög þegar sömu bragarhættir komu fyrir. Á kvöldin voru sögur lesnar upphátt eða rímur voru kveðnar. Þessi skemmtun varaði venjulega í um klukkustund og þegar rímur voru kveðnar var hægt að kveða nokkrar rímur úr sama rímnaflokki en sjaldan var kveðinn heill rímnaflokkur í senn. Venjulega voru mansöngvarnir kveðnir líka og þá voru þeir kveðnir með sama kvæðalagi og sjálf ríman. Pétur varð seinna vinnumaður á öðrum bæ þar sem bóndinn kvað eingöngu lausavísur en aldrei rímur. Á Fellsströnd lagðist rímnakveðskapur af um 1920 en þegar frá því um 1910 fór fólki að fækka í sveitinni. Pétur kvað rímur til skemmtunar á heimilinu í síðasta sinn árið 1952.

Við heimsóttum Pétur árið 1967 og 1968 og í bæði skiptin dvöldum við hjá honum í dágóðan tíma. Með honum fengum við tækifæri til að hljóðrita heilar rímur og á nokkrum dögum tókst okkur að hljóðrita heilan rímnaflokk. Samtals voru gerðar 55 upptökur og lausavísur koma aðeins fram í tólf þeirra. Í upptökunum koma fyrir tólf bragarhættir: ferskeytt (22 upptökur), langhent (sjö upptökur), stuðlafall (sex upptökur), nýhent (fimm upptökur), stikluvik (fjórar upptökur), braghent og samhent (þrjár upptökur hvort), gagaraljóð og afhent (tvær upptökur hvort) og breiðhent, skammhent og stafhent ( í einni upptöku hvert).

Til að kveða hvern og einn af þessum bragarháttum notaði Pétur ellefu mismunandi stemmur. Allar stemmurnar sýna takmarkaðan breytileika en aðeins lítils háttar breytingar heyrast á þeim. Aftur á móti eru margar þeirra teygjanlegar þannig að hægt er að nota hverja og eina stemmu við fleiri en einn bragarhátt.

Stemma 1

Stemma 1 heyrist í níu upptökum með 259 vísum. Pétur notar hana fyrst og fremst við stuðlafall (10/7/7) en hún heyrist einnig við stikluvik (7/6/7/7), ferskeytt (7/6/7/6) og gagaraljóð (7/7/7/7). Kvæðalagið er aðeins breytilegt, þ.e. örlitlar breytingar heyrast í lokahendingunni, en samsetning hendinganna er ekki breytileg. Það er teygjanlegt því hægt er að nota það við ólíka bragarhætti. Tónsviðið er breytilegt, tvíund (tónbil 1 til 2) eða þríund (tónbil 1 til 3). Laglínan hreyfist aðeins um tvö tónbil nema í lokahendingunni þar sem hún nær mest yfir þrjú tónbil. Takturinn er fastur og eingöngu taktur c kemur fyrir.

Dæmi 1: Hákon þá er hniginn lá

Dæmi 2: Héðinn sjóli sest að stóli valda

Stemma 2

Þessi stemma heyrist í átta upptökum með 391 vísu sem allar eru undir ferskeyttum hætti (7/6/7/6). Kvæðalagið er nánast óbreytanlegt og tekur aðeins óverulegum breytingum. Það virðist einnig vera óteygjanlegt hvað lengd varðar en stemman er sem fyrr segir aðeins notuð með einum bragarhætti. Samsetning hendinga er föst, ABABv, og tónsviðið er fast þ.e.a.s. þríund (tónbil 1 til 3). Takturinn er einnig fastur, taktur a.

Dæmi 3: Bóndinn tér með blíðri önd

Stemma 3

Stemmu 3 notar Pétur í sjö upptökum með 340 vísum. Í sex upptökum eru vísurnar undir ferskeyttum hætti (7/6/7/6) og í einni er stemman notuð við stikluvik (7/6/7/7). Kvæðalagið er nánast óbreytanlegt og tekur mjög litlum breytingum. Einnig er það óteygjanlegt að lengd þar sem munurinn á bragarháttunum tveimur er óverulegur. Samsetning hendinga er föst og alltaf á forminu ABCZ. Tónsviðið er einnig fast og spannar ferund, frá tóni 1 til 4. Takturinn er fastur en taktur c er eina taktmynstrið sem kemur fyrir.

Dæmi 4: Héðinn dvelur heima þá

Stemma 4

Stemma 4 heyrist í fimm upptökum með 172 vísum sem eru ýmist undir ferskeyttum (7/6/7/6) eða nýhendum hætti (7/8/7/8). Kvæðalagið er nánast óbreytanlegt og þær breytingar sem heyrast eru óverulegar. Tónsviðið er þríund og spannar tónbil 1 til 3. Fyrsta og þriðja hending einkennast af stígandi laglínu en önnur og fjórða hending líkjast mjög hvor annarri. Þær hefjast bæði og enda á grunntóni. Þriðji tónn er lækkaður. Takturinn er fastur, aðeins taktur b kemur fyrir.

Dæmi 5: Ólafs saga áðan beið

Dæmi 6: Skipið flaut og ferða naut

Stemma 5

Þessa stemmu má heyra í þremur upptökum með 242 vísum sem allar eru undir ferskeyttum hætti (7/6/7/6). Kvæðalagið er nánast óbreytanlegt og tekur aðeins óverulegum breytingum. Einnig er það óteygjanlegt. Samsetning hendinga er föst og má lýsa með ABBvBv. Tónsviðið er einnig fast og spannar ferund, tónbil 1 til 4. Takturinn er aftur á móti breytilegur en bæði taktur a, taktur b og taktur c koma fyrir.

Dæmi 7: Frændur Merði fleins í klið

Stemma 6

Stemma 6 heyrist við 228 vísur í fjórum upptökum undir bragarháttunum ferskeytt (7/6/7/6) og gagaraljóð (7/7/7/7). Kvæðalagið er óbreytanlegt eða tekur aðeins óverulegum breytingum. Það er einnig óteygjanlegt enda hafa bragarhættirnir tveir svo líkan atkvæðafjölda að munurinn hefur lítil áhrif á hendingalengdina. Samsetning hendinga er föst og er alltaf á forminu ABABv. Tónsviðið er fimmund og spannar tónbil 1 til 5 en það er breytilegt milli hendinga innan sömu vísu. Í fyrstu og þriðju hendingu er notað tónbilið 3 til 5 en í annarri og fjórðu hendingu víkkar tónsviðið og þá er tónbil 1 til 5 notað. Takturinn er breytilegur og bæði taktur a, taktur b og taktur c koma fyrir.

Dæmi 8: Frægða háir fólkstjórar

Stemma 7

Þessi stemma heyrist einnig í fjórum upptökum með samtals 197 vísum sem eru annað hvort undir langhendum (8/7/8/7) eða skammhendum (8/5/8/5) hætti. Kvæðalagið er án verulegra breytinga en það er teygjanlegt enda nokkur munur á atkvæðafjölda bragarháttanna. Samsetning hendinga er föst og er á forminu BCBZ. Tónsvið kveðskaparmátans er lítillega breytilegt og spannar ýmist fimmund, tónbil -2 til 3, eða ferund, tónbil -2 til 2. Takturinn er fastur því taktur a er notaður í öllum upptökunum.

Dæmi 9: Hann Járngrímur sér að sjóli

Dæmi 10: Ólafur Svía sjóli stýrir

Stemma 8

Stemma 8 kemur fyrir í fjórum upptökum með 154 vísum sem allar eru undir langhendum hætti (8/7/8/7). Kvæðalagið er óbreytanlegt og virðist einnig vera óteygjanlegt. Vísurnar eru þó allar undir sama bragarhætti með sama atkvæðafjölda og því reynir ekki á teygjanleika kvæðalagsins. Samsetning hendinga er föst og er alltaf á forminu ABAB. Tónsvið kvæðalagsins er einnig fast og spannar þríund, á bilinu frá tóni 1 til tóns 3. Takturinn er fastur og einungis taktur d kemur fyrir.

Dæmi 11: Þar var aldan Óma þrotin

Stemma 9

Þessi stemma heyrist í þremur upptökum með 181 vísu og eru þær allar undir ferskeyttum hætti (7/6/7/6). Kvæðalagið er fast en tekur þó óverulegum breytingum. Tónsviðið er einnig fast og spannar ferund, tónbil 1 til 4. Samsetning hendinga er föst og eru þær með öllu óbreytanlegar, það er að allar hendingar hljóma eins og því má lýsa forminu sem AAAA. Takturinn er þó breytilegur og bæði taktur b og taktur c koma fyrir.

Dæmi 12: Ólafs saga áðan beið

Stemma 10

Stemma 10 kemur fyrir í þremur upptökum með 138 vísum undir bragarháttunum braghent (12/8/8) og úrkast (8/4/8/4). Kvæðalagið er óbreytanlegt en teygjanlegt enda um ákaflega ólíka bragarhætti að ræða bæði hvað lengd og fjölda hendinga varðar. Samsetning hendinga er þó föst og er hægt að lýsa með ABBv. Tónsvið kvæðalagsins er föst ferund, tónbil 1 til 4. Takturinn er einnig fastur og aðeins taktur b kemur fyrir.

Dæmi 13: Hákon varð í húsfreyjunnar hæstu metum

Stemma 11

Þessa stemmu má heyra í þremur upptökum með 21 vísu undir ferskeyttum (8/7/8/7) og braghendum (12/8/8) hætti. Kvæðalagið er nánast óbreytanlegt en teygjanlegt hvað lengd varðar enda töluverður munur á atkvæðafjölda bragarháttanna. Síðasta hendingin í vísunum sem eru undir braghendum hætti tekur þó örlitlum breytingum. Tónsviðið er föst sexund og spannar tónbil 1 til 6. Samsetning hendinga er föst og er hægt að lýsa með ABABv. Takturinn er einnig fastur, taktur c, en braghendi hátturinn er þó ekki eins greinilega í þeim takti.

Dæmi 14: Móðurjörð hvar maður fæðist

Guðmundur Ólafsson

Guðmundur Ólafsson (1896–1978) ólst upp hjá foreldrum sínum í Stóru-Tungu á Fellsströnd. Hann var yngri bróðir Péturs Ólafssonar. Faðir þeirra var bóndi þar og Guðmundur og bræður hans tóku síðan við búskapnum af föður sínum. Guðmundur flutti að Ytra-Felli 1936. Hann kvæntist aldrei, en bjó með systur sinni og fóstursyni. Hann var alinn upp við kveðskap og það var fyrst og fremst faðir hans sem kvað á kvöldin, eins og áður hefur komið fram. Guðmundur hafði þó sjálfur þróað sína eigin kveðandi og lært af sjálfum sér. Við Hallfreður dvöldum hjá Guðmundi í þrjá daga og á þeim dögum gerðum við sautján upptökur þar sem Guðmundur kvað undir sjö mismunandi bragarháttum: ferskeyttum (7/6/7/6), samhendum (7/7/7/7), nýhendum (7/8/7/8), breiðhendum (8/8/8/8), langhendum (8/7/8/7), braghendum (12/8/8) og úrkasti (8/4/8/4). Í kveðandinni í þessum sautján upptökum notaði Guðmundur þrjár mismunandi stemmur.

Stemma 1

Stemma 1 er ríkjandi í kveðandi Guðmundar. Hún kemur fyrir í flutningnum í tíu upptökum þar sem fyrir koma alls 326 vísur undir ferskeyttum (7/6/7/6), samhendum (7/7/7/7) og nýhendum (7/8/7/8) háttum. Það kemur á óvart hvað kvæðalagið er breytilegt þrátt fyrir hið knappa form þess. Mörg tilbrigði koma fram, aðallega frá upptöku til upptöku en einnig frá einni vísu til annarrar. Kvæðalagið verður þó að teljast óteygjanlegt þar sem svo lítill munur er á atkvæðafjölda bragarháttanna þriggja, ferskeytt, samhent (hagkveðlingaháttur) og nýhent, að þeir hafa mjög lítil áhrif á kvæðalagið.

Tónsviðið er breytilegt. Algengust er lítil eða stór tvíund (tónbil 1 til 2) eins og í dæmum 1 og 2 en einnig heyrist lítil þríund (tónbil 1 til 3 eða tónbil -1 til 2). Athyglisvert er að frá einni upptöku til annarrar getur annar tónn stundum verið stór og stundum lítil tvíund en á því er þó samræmi innan hverrar upptöku. Samsetning hendinga er föst, ABAB. Takturinn virðist vera lítillega breytilegur. Í flestum upptökum heyrist taktur c en í nokkrum kemur taktur b fyrir.

Dæmi 1: Númi bálar brúna ljós

Dæmi 2: Samt ég allra svásast finn

Dæmi 3: Svo nam skunda Skarðsströnd á

Dæmi 4: Þaðan yfir fór ég fjöll

Stemma 2

Þessi kveðskaparmáti heyrist í fjórum upptökum með samtals 152 vísum og aðeins undir breiðhendum (8/8/8/8) og langhendum (8/7/8/7) háttum. Kvæðalagið er óbreytanlegt og einnig óteygjanlegt þar sem munurinn á bragarháttunum hefur aðeins óveruleg áhrif á kvæðalagið. Tónsviðið spannar ferund, tónbil -1 til 3, og er óbreytanlegt. Samsetning hendinga er föst og má lýsa með forminu ABCZ. Takturinn er breytilegur, bæði taktur a og taktur b koma fyrir.

Dæmi 5: Skjaldmey móti kappa kemur

Dæmi 6: Númi undi lengi í lundi

Stemma 3

Guðmundur notar þessa stemmu í þremur upptökum með samtals 95 vísum. Í tveimur upptökum tengist stemman braghendum hætti (12/12/8) og í þeirri þriðju úrkasti (8/4/8/4).

Kvæðalagið er breytilegt í hófi, með tilbrigðum í lokahendingu frá einni vísu til annarrar, en breytingarnar eru ekki stórtækar. Kvæðalagið er teygjanlegt þannig að hægt er að nota það við bragarhætti sem annað hvort hafa þrjú eða fjögur vísuorð. Tónsviðið er breytilegt, það getur verið ferund og spannað tónbil -1 til 3 eða fimmund og náð yfir tónbil -1 til 4. Samsetning hendinga er föst ef tekið er tillit til munar á bragarháttunum og takturinn er sömuleiðis fastur, aðeins taktur b kemur fyrir.

Dæmi 7: Fjallið niður fóru menn og fundu herinn

Dæmi 8: Á ég að halda áfram lengra eða hætta?

Dæmi 9: Karlmennirnir kunna ekki kvæðamálið

Dæmi 10: Á nær bjátar eymdin smáða

Hallgrímur Jónsson

Hallgrímur Jónsson (1884–1972) var fæddur á Hraunum í Fljótum en ólst upp á Minnireykjum í Flókadal. Hann vann bæði á sjó og landi og var fjórtán vertíðir á hákarlaskipum. Um þrítugt fluttist hann til Siglufjarðar og vann þar síðan við trésmíðar. Hallgrímur ólst upp við rímnakveðskap og hafði alla tíð ánægju af að kveða.

Við heimsóttum Hallgrím tvisvar sinnum. Það var í júlí 1969 með tveggja daga millibili, fyrir og eftir heimsókn til Jóns Oddssonar og í hvort skipti var hljóðritað í um tvo tíma. Útkoman var alls átta upptökur og sex þeirra voru nokkuð langir samhangandi kaflar úr rímum. Í kveðandi Hallgríms heyrast þrjár stemmur.

Stemma 1

Stemman heyrist í þremur upptökum með samtals 43 vísum undir langhendum (8/7/8/7) og samhendum (7/7/7/7) hætti. Kvæðalagið er að mestu leyti fast, utan síðustu hendingar hverrar vísu þar sem heyrast mörg tilbrigði. Fyrstu tvær hendingarnar eru kveðnar á sama tóni en í þriðju hendingu fer kvæðalagið í boga upp á fjórða tón og síðan til baka. Kvæðalagið verður þó að teljast óteygjanlegt þar sem munurinn á atkvæðafjöldanum í bragarháttunum tveimur er lítill. Tónsvið kvæðalagsins er fast og spannar ferund, tónbilið frá tóni 1 til tóns 4. Samsetning hendinga er föst og má lýsa sem AABBv. Takturinn er einnig fastur, aðeins taktur a kemur fyrir.

Dæmi 1: Lék á seiða löndunum

Dæmi 2: Brátt fallandi byrjarföld

Dæmi 3: Vörður lýða fær þá frétt

Stemma 2

Þessi stemma kemur fyrir í tveimur upptökum með samtals 20 vísum. Vísurnar eru undir bragarháttunum stikluviki (7/6/7/7) og samhendu (7/7/7/7). Kvæðalagið er breytilegt en ekki teygjanlegt enda lítill munur á atkvæðafjölda og þar með hendingalengd bragarháttanna. Tilbrigðin geta komið fyrir í öllum hendingum kvæðalagsins en munurinn á bragarháttunum er það lítill að hann hefur ekki áhrif á kvæðalagið. Tónsviðið er breytilegt, ýmist fimmund (tónbil 1 til 5) eða sexund (tónbil 1 til 6). Samsetning hendinga er einnig breytileg, ABABv, AABZ og ABAvZ. Takturinn er breytilegur þar sem bæði taktur a, taktur c og taktur d koma fyrir og það getur meira að segja gerst innan sömu upptöku (dæmi 4–7).

Dæmi 4: Akron sagði feðgum frá

Dæmi 5: Til jarlsdæmis hóf mig hann

Það óvenjulega gerist í stemmu 2 að í tveimur vísum, dæmi 7 og 8, kemur fyrir lagform sem eiginlega ætti að tilheyra stemmu 1 en af samhenginu sést að hægt er að túlka þannig að lægsti tónninn í þessum vísum svari til þriðja tóns í öðrum vísum sem kveðnar eru með stemmu 2.

Dæmi 6: Reimar fyrst og Fal ég tel

Dæmi 7: Flötu merki fleygja réð

Dæmi 8: Samson hrellir sókndjarfur

Stemma 3

Stemmu 3 má heyra á þremur upptökum þar sem Hallgrímur kveður undir langhendum (8/7/8/7) og samhendum (7/7/7/7) hætti, alls tíu vísur. Kvæðalagið er breytilegt en þó ekki mjög, einkum er síðasta hendingin breytileg en tilbrigði í fyrstu þremur hendingunum eru óveruleg. Tónsviðið er breytilegt og er ýmist ferund, tónbil 1 til 4, eða fimmund, tónbil 1 til 5.

Dæmi 9: Bylgjan spýtti boðunum

Dæmi 10: Súða lýsti af sólunum

Dæmi 11: Lét á seiða löndunum

Dæmi 12: Höfuðið ljósa lagt hún hefur

Dæmi 13: Númi undi lengi í lundi

Munurinn á bragarháttunum tveimur er það lítill að hann hefur ekki áhrif á kvæðalagið sem verður því að teljast óteygjanlegt. Samsetning hendinga er breytileg og er ýmist ABCZ eða AABZ. Takturinn er sömuleiðis breytilegur en bæði taktmynstur a og c eru notuð.

Jón Oddsson

Jón Oddsson (1904–1994) var bóndi á Siglunesi þar sem hann fæddist og ólst upp. Við heimsóttum hann dag einn í júlí 1969 en á þeim stutta tíma náðum við að hljóðrita 35 upptökur með samtals 183 vísum undir bragarháttunum ferskeytt (7/6/7/6), stikluvik (7/6/7/7), samhent (7/7/7/7), nýhent (7/8/7/8), langhent (8/7/8/7), stuðlafall (10/7/7) og braghent  (12/8/8). Í kveðandinni notar Jón fimm mismunandi stemmur.

Stemma 1

Stemma 1 heyrist í 22 upptökum með samtals 126 vísum undir bragarháttunum langhent (8/7/8/7), braghent (12/8/8), stikluvik (7/6/7/7), skammhent (8/5/8/5), ferskeytt (7/6/7/6), stuðlafall (10/7/7), afhent (12/8) og samhent (7/7/7/7). Kvæðalagið er breytilegt með fjölda tilbrigða, milli upptaka sem og frá einni vísu til annarrar innan sömu upptöku, enda notað við ákaflega fjölbreytta bragarhætti. Breytingarnar hafa áhrif bæði á samsetningu hendinga og tónsviðið.

Kvæðalagið er einnig teygjanlegt þar sem hægt er að láta það falla að tveggja, þriggja og fjögurra línu bragarháttum. Tónsviðið er breytilegt og er stundum þríund (tónbil 1 til 3) en stundum ferund (tónbil 1 til 4) en þríundin er þó mun algengari. Samsetning hendinga er breytileg, ýmist ABCZ eða ABAZ. Takturinn er einnig breytilegur, bæði taktur a, taktur b og taktur c koma fyrir.

Dæmi 1: Þrátt fyrir taman þjóðarsið

Dæmi 2: Ég í túni teina sá

Dæmi 3: Andri snar drakk inni þar með ýtum sínum

Dæmi 4: Innir sagan svo hér frá

Dæmi 5: Málma skvaldur herðir hann

Dæmi 6: Andri kallar upp og tér

Stemma 2

Þessa stemmu notar Jón í tíu upptökum með 49 vísum undir þremur bragarháttum: ferskeytt (7/6/7/6), stikluvik (7/6/7/7) og samhent (7/7/7/7). Kvæðalagið er nokkuð breytilegt með miklum tilbrigðum, einkum í fyrstu hendingu en einnig nokkuð í annarri hendingu. Þegar hann kveður stemmu 2 heyrast breytingarnar ekki aðeins frá einni upptöku til annarrar heldur einnig frá vísu til vísu í sömu upptöku. Breytingarnar eru þó ekki stórfelldar og hafa ekki áhrif á samsetningu hendinga. Kvæðalagið verður að teljast óteygjanlegt þar sem munurinn á bragarháttunum þremur er ekki mikill. Tónsviðið er aftur á móti breytilegt og er stundum fimmund (tónbil 2 til 6) og stundum sexund (tónbil 1 til 6). Samsetning hendinga er föst, ABAvBz, sem og takturinn sem samanstendur eingöngu af taktmynstri a.

Dæmi 7: Hranna skríður hesturinn

Dæmi 8: Oddur minn er ærustór

Dæmi 9: Það ber fyrst að heyrnar hurð

Dæmi 10: Tveggja flíkum faldaðir

Stemma 3

Margt óvænt kemur fyrir í þessari stemmu. Hún kemur fyrir í fimm upptökum með samtals 35 vísum undir bragarháttunum langhent (8/7/8/7), stikluvik (7/6/7/7) og samhent (7/7/7/7). Tvær upptakanna innihalda þrettán vísur hvor um sig og ein þeirra inniheldur sjö vísur. Í tveimur síðustu upptökunum eru einungis stakar vísur.

Stemma 3 og stemma 1 virðast tengjast með einhverjum hætti en í tveimur upptökum koma þær báðar fyrir hvor í bland við aðra. Stemma 1 heyrist þar alls í fjórtán vísum en stemma 3 í 21 vísu.

Kvæðalagið er nokkuð breytilegt en breytingarnar eru frekar smáar. Það verður einnig að teljast óteygjanlegt þar sem munurinn á bragarháttunum þremur er lítill og hefur ekki mikil áhrif á kvæðalagið. Tónsviðið er breytilegt, spannar ýmist sexund (tónbil 1 til 6) eða fimmund (tónbil 1 til 5). Samsetning hendinga er föst og má lýsa með ABCZ. Takturinn er breytilegur og bæði taktur a og taktur b heyrast.

Dæmi 11: Aldrei falla hann Andri vann

Dæmi 12: Andra slyngur hjó í haus

Þessar litlu breytingar verða ekki aðeins frá einni upptöku til annarrar heldur einnig frá vísu til vísu innan sömu upptöku eins og sést á næstu þremur dæmum.

Dæmi 13: Góins bringa gnægt var léð

Dæmi 14: Áttu hjónin arfa þann

Dæmi 15: Býður þokka sér af sá

Eins og áður segir kemur stemman fyrir í tveimur upptökum í tengslum við aðra stemmu Jóns, stemmu 1. Í annarri upptökunni notar Jón stemmu 1 við fyrstu sex vísurnar en síðan stemmu 3 við síðustu vísuna. Í hinni, sem er gerð aðeins seinna, notar hann stemmu 3 við fimm fyrstu vísurnar en sex síðustu vísurnar eru kveðnar með stemmu 1. Í þessari seinni upptöku virðast tóntegundir stemmanna tengjast í gegnum efsta tóninn sem haldið er óbreyttum.

Dæmi 16: Helgi úr máta ræddi reiður

Dæmi 17: Farðu skjótt úr skyrtu þinni

Engin augljós ástæða er fyrir þessum skiptum á milli stemma.

Stemma 4

Þessi stemma Jóns skilur sig frá öðrum stemmum hans og vafi leikur á um hvort hér sé um eina breytilega stemmu að ræða eða hvort hver og ein upptaka, þar sem hún kemur fyrir, innhaldi sjálfstæða stemmu sem hefur síðan ákveðin líkindi við hinar. Stemman eða stemmurnar koma fyrir í fjórum upptökum með samtals 19 vísum undir bragarháttunum nýhent (7/8/7/8), ferskeytt (7/6/7/6) og samhent (7/7/7/7).

Kvæðalagið er nokkuð breytilegt en breytingarnar eru fremur smáar og hafa ekki áhrif á samsetningu hendinganna. Það verður einnig að teljast óteygjanlegt þar sem munurinn á bragarháttunum þremur er lítill og hefur ekki teljanleg áhrif á kvæðalagið. Tónsviðið er þó breytilegt og breytist frá sexund (tónbil 1 til 6) til fimmundar (tónbil 1 til 5). Samsetning hendinga er föst, AzAZ og takturinn er fastur, taktur b.

Dæmi 18: Grímur þá kom gólfið á

Dæmi 19: Aldrei síðar sú er mín

Ein upptakan sker sig sérstaklega mikið úr. Þar er laglínan sönghæf og taktbyggingin alveg sérstök. Kvæðalagið er næstum eins og vel þekkt óbreytanlegt kvæðalag sem hefur þróast yfir í tvísöngsstemmu.

Dæmi 20: Þá mun tíðin þér indæl

Stemma 5

Stemma 5 kemur aðeins fyrir við tíu vísur sem dreifast á fimm upptökur þannig að tvær vísur eru í hverri. Vísurnar eru undir ferskeyttum (7/6/7/6) og samhendum (7/7/7/7) hætti auk stikluviks (7/6/7/7). Kvæðalagið er fast og verður að teljast óteygjanlegt þar sem munurinn á bragarháttunum þremur er mjög lítill og hefur ekki teljanleg áhrif á kvæðalagið. Tónsviðið er fast, sexund (tónbil 1 til 6) og kvæðalagið er sönghæft. Takturinn er einnig fastur og skilur sig greinilega frá öðrum stemmum Jóns.

Dæmi 22: Fárleg voru fjörbrot hans

Samantekt

Leit okkar Hallfreðar að fólki sem kunni að kveða átti sér stað á árunum 1964 til 1971. Á því tímabili náðum við sambandi við þá tíu kvæðamenn sem fjallað er um í rannsókninni. Ekki fundust fleiri kvæðamenn sem höfðu á ungum aldri kveðið fyrir aðra og voru enn þá færir um að flytja hluta af því efni sem þeir höfðu haft í kvæðasjóði sínum sem ungir menn.

Efnisumfang

Kvæðamennirnir tíu hafa ólíkt vægi innan rannsóknarinnar vegna þess að mismikill efniviður er til frá hverjum og einum þeirra. Þrír þeirra leggja aðeins lítið efni til rannsóknarinnar.

Þórður Marteinsson kveður 67 vísur undir sex bragarháttum í sex upptökum.

Páll Stefánsson kveður 52 vísur undir tveimur bragarháttum í sjö upptökum.

Hallgrímur Jónsson kveður 61 vísu undir þremur bragarháttum í átta upptökum.

Af þeim eru til á bilinu sex til átta upptökur með færri en 70 vísum frá hverjum um sig. Allt annað er uppi á teningnum þegar kemur að þeim rannsóknarefnivið sem fékkst hjá hinum sjö kvæðamönnunum.

Einar Einarsson kveður 325 vísur undir ellefu bragarháttum í 32 upptökum.

Þórður Guðbjartsson kveður 309 vísur undir níu bragarháttum í 22 upptökum.

Gísli Gíslason kveður 549 vísur undir sjö bragarháttum í 33 upptökum.

Þorgils Þorgilsson kveður 110 vísur undir fimm bragarháttum í 23 upptökum.

Guðmundur Ólafsson kveður 319 vísur undir fimm bragarháttum í 16 upptökum.

Pétur Ólafsson kveður 2228 vísur undir 11 bragarháttum í 55 upptökum.

Jón Oddsson kveður 183 vísur undir sjö bragarháttum í 35 upptökum.

Landfræðileg dreifing kvæðamannanna

Þessi landfræðilega dreifing heimildarmannanna stafar ekki af því að ekki hafi verið leitað að kvæðamönnum annars staðar á landinu. Vorið 1964 fórum við Hallfreður í langa söfnunarferð um Suðurland þar sem við leituðum að fólki sem kynni að kveða en utan einstaka manns sem gat kveðið lausavísur var árangurinn enginn.

Síðsumars sama ár fór samstarfsmaður minn Thorkild Knudsen ásamt Hallfreði í langa söfnunarferð um Norður- og Austurland með sama árangri hvað rímnakveðskap varðar. Undir lok dvalar Thorkild Knudsens á landinu fóru þeir einnig vestur á Snæfellsnes þar sem þeir hittu Þorgils Þorgilsson meðal annarra og með honum tókst þeim loks að hljóðrita nokkuð langa samhangandi kafla af kveðskap.

Þegar á árunum 1958 og 1959 hafði Hallfreður farið í söfnunarferð um Vestfirði fyrir Þjóðminjasafnið til að hafa upp á fólki sem gæti kveðið rímur og lausavísur en þá tókst aðeins í nokkrum tilvikum að hljóðrita langa kafla úr rímum og hver upptaka innihélt venjulega aðeins nokkur erindi.

Markmið rannsóknarinnar

Meginmarkmið söfnunarinnar var að láta reyna á hvort mögulegt væri að finna dæmi um þess konar kvæðalög sem Bjarni Þorsteinsson lýsti í Íslenzkum þjóðlögum sem andstæðum við vel þekkt föst kvæðalög:

(...) kvæðalög [sem] eru að eins augnabliks tilbúningur þess, sem kveður, hann hefur ekkert visst lag í huga áður en hann byrjar, en býr lagið til eptir eigin geðþótta, jafnframt og hann kveður, og veitir vönum og góðum kvæðamönnum það ljett (810).

Við fundum vissulega dæmi um slíkan kveðskap og reyndar kom okkur á óvart hvað við fundum mörg slík. Aðeins Pétur Ólafsson notaði eingöngu föst kvæðalög í kveðandi sinni en hann kunni mjög mörg kvæðalög. Stemmur þriggja annarra í tíu manna hópnum voru einnig næstum fastar. Það voru Þórður Marteinsson, Páll Stefánsson og Hallgrímur Jónsson en hjá þeim voru tilbrigðin innan hverrar stemmu fyrir sig fá og lítt áberandi. Hjá þeim sex sem eftir standa fundust stemmur sem voru breytilegar og þeir beittu allir spuna í flutningi sínum. Það er einnig athyglisvert að aðeins nokkrar stemmur þeirra voru opnar og gáfu þannig möguleika á spuna á meðan aðrar stemmur voru fastar og óbreytanlegar.

Umfang spunans

Umfang og þéttleiki spunans eru ákaflega misjöfn en hægt er að greina spuna í tveimur aðskildum hlutum kveðskaparins; í kvæðalaginu annars vegar og taktinum hins vegar.

Kvæðalagið

Breytingar á og tilbrigði við kvæðalög eru allavega og nýtt tilbrigði getur orðið til við breytingu á nokkrum tónum kvæðalagsins. Breytingar geta einskorðast við eina hendingu innan kvæðalagsins eða verið dreifðar um allt kvæðalagið. Einnig getur tónsviðið ýmist verið fast eða það opið fyrir breytingum. Spuninn fer þannig fram innan misvíðra ramma. Breytingarnar geta vel átt sér stað innan fasts tónsviðs en geta orðið meiri ef tónsviðið er einnig breytilegt frá einni upptöku til annarrar, sem og á milli vísna. Ef samsetning hendinga er einnig breytileg geta breytingarnar frá vísu til vísu innan sama kvæðalags og á milli hljóðritana verið svo miklar og róttækar að erfitt getur verið að heyra að hér sé einhver skyldleiki á milli. Spuni í kvæðalagi þarf ekki endilega að virka á samsetningu hendinga en getur stundum verið þannig að hún breytist.

Teygjanleiki

Ef kvæðalag er fast er það fræðilega aðeins bundið einum ákveðnum bragarhætti en nokkrir bragarhættir eru það líkir að munurinn á kvæðalögunum verður sömuleiðis mjög lítill. Hann getur til að mynda verið þannig í einu kvæðalagi að tveir tónar í einum bragarhætti fylgja hvor sínu atkvæði en í öðrum hætti eru tónarnir tengdir saman og nýttir til að syngja eitt atkvæði. Önnur kvæðalög ýmist teygjast eða skreppa saman þannig að hægt er að nota þau við bragarhætti sem eru ólíkir hvað varðar fjölda hendinga og lengd hverrar hendingar.

Takturinn

Í kveðskap kvæðamannanna tíu finnast átta mismunandi taktmynstur. Þeim er hér raðað eftir því hvað þau koma fyrir í mörgum stemmum.

Taktur a og taktur b eru ráðandi en hinir koma fyrir einstöku sinnum. Nokkrir þeirra, t.d. taktur g og taktur h koma aðeins fyrir í fáeinum vísum í rannsókninni. Einar Einarsson notar eingöngu takt b í kveðskap sínum. Þórður Guðbjartsson heldur sig við takt a og takt b í sínum kveðskap. Takt a notar hann í stemmu 1 en eingöngu takt b í hinum tveimur stemmum sínum. Ef Einar er undanskilinn nota allir kvæðamennirnir bæði takt a og takt b í kveðskapnum og þessar tvær taktmyndir eru ráðandi hjá þeim öllum.

Taktur c kemur fyrst og fremst fyrir hjá Pétri Ólafssyni sem notar hann sem fasta taktmynd í fjórum af ellefu stemmum sínum. Þar fyrir utan kemur takturinn fyrir sem föst taktmynd í einni stemmu hjá Þórði Marteinssyni, Þorgils Þorgilssyni og Guðmundi Ólafssyni. Hjá Hallgrími Jónssyni kemur hann fyrir í tveimur breytilegum stemmum ásamt takti a.

Pétur Ólafsson notar takt d sem fasta taktmynd í tveimur stemmum og takturinn kemur einnig fyrir í tveimur breytilegum stemmum hjá Þorgils Þorgilssyni ásamt takti a og takti b. Einnig kemur taktmynstur d fyrir í einni breytilegri stemmu Hallgríms Jónssonar ásamt takti a og takti b.

Taktur e heyrist hjá Gísla Gíslasyni í tveimur stemmum, einni fastri og annarri breytilegri, ásamt takti f. Takturinn er einnig til staðar í einni stemmu Þórðar Marteinssonar.

Taktur f kemur fyrir hjá Gísla í einni fastri og einni breytilegri stemmu (ásamt takti e) og hjá Páli í einni fastri stemmu.

Taktur g heyrist eingöngu hjá Jóni Oddssyni í einni stemmu.

Taktur h kemur aðeins fyrir hjá Gísla, einnig eingöngu í einni stemmu.

Spuni hvers kvæðamanns

Kveðandi Þórðar Guðbjartssonar er sú sem líkist mest lýsingu Bjarna Þorsteinssonar á kvæðalögum sem verða til á staðnum. Þetta gerist í stemmu 1 þar sem spuninn er mjög mikill og róttækur þannig að í fyrstu gæti virst sem að í einu og sama kvæðalaginu noti Þórður marga frasa algjörlega sjálfstæða, bæði hvað varðar tónsvið og samsetningu hendinga (dæmi 5–7). Frasarnir tilheyra þó allir sama kvæðalagi og eru því nátengdir. Þessi stemma Þórðar, sem er nákvæmlega lýst í bók minni Stability in Musical Improvisation (Kaupmannahöfn, 1982), byggist á notkun hans á tólf mismunandi frösum. Frasar eru stuttar laglínur sem hver svarar til einnar hendingar og hverjir tveir frasar eru bundnir ákveðinni hendingu. Einstaka frasar hafa tilbrigði en skilja sig þó greinilega frá öðrum frösum (sjá dæmi 18a og b).

Hver frasi getur komið fyrir á mismunandi stöðum innan kvæðalagsins, dæmi 19 sýnir hvernig kvæðalag sem byrjar með frasa i er samsett af öðrum frösum. Í annarri hendingu (vísuorði) er möguleiki á sex mismunandi frösum og valið milli þeirra ræður síðan úr hvaða frösum er hægt að velja í þriðju hendingu.

Á skýringarmyndinni sést að flesta frasana er hægt að nota í fleiri en einni hendingu. Frasi i er notaður í fyrstu og þriðju hendingu og frasi d í annarri og þriðju hendingu. Tveir frasar eru fastbundnir lokahendingunni. Samsetning frasanna innan kvæðalagsins stjórnast einnig af þeim hugmyndum sem Þórður hefur um hvað geti talist heilt kvæðalag og hann virðist geta valið á milli átta mjög mismunandi samsetninga (dæmi 10–17).

Stemma 1 kemur eingöngu fyrir með fjögurra lína bragarháttum þar sem fyrsta og þriðja vísuorð innihalda sjö atkvæði; ferskeytt, samhenda, stikluvik og nýhenda.

Einar Einarsson spinnur einnig. Það gerist að takmörkuðu leyti í stemmu 4 þar sem finna má tilbrigði í öllum hendingum kvæðalagsins, en breytingarnar eru þó ekki stórkostlegar (dæmi 21–24). Í stemmum 2 og 3 eru breytingarnar einnig óverulegar.

Breytingarnar eru mun meira áberandi í stemmu 1. Hana notar Einar við bragarhætti sem eru fjögur vísuorð og hafa sjö atkvæði í því fyrsta og þriðja; ferskeytt, samhenda, gagaraljóð og nýhenda. Frá einni vísu til annarrar innan sömu upptöku breytast hendingarnar verulega og tónsviðið fer frá sexund (tónbil 1 til 6) í fyrstu vísu til ferundar (tónbil 1 til 4) í annarri vísu. Því næst breytist það í sexund (tónbil -1 til 5) í þriðju vísu og í fjórðu vísu í fimmund (tónbil 1 til 5). Röð hendinganna getur einnig breyst og farið á milli ABCD, ABAAv, AABC og ABBvB. Það getur gerst frá einni vísu til annarrar innan sömu upptöku. Umfang breytinganna er þannig sambærilegt við það sem gerist hjá Þórði en þær gagntaka ekki á sama hátt allan kveðskap Einars. Stór hluti þeirra er fastbundinn fyrstu vísu í upptöku en síðan fækkar breytingum í örfá föst módel sem síðan virka sem föst kvæðalög innan flutningsins. Eins og hjá Þórði byggir kveðandi Einars á 20 mismunandi frösum sem flestir koma þó aðeins fyrir í einni eða tveimur vísum. Sjö þessara frasa eru ríkjandi í kveðandi hans. Frasarnir eru bundnir ákveðnum stöðum í kvæðalaginu en með því að velja ólíkar samsetningar þeirra skapar Einar mismunandi módel.

Gísli Gíslason spinnur í stemmum 1, 3 og 4 en í stemmum 3 og 4 eru breytingarnar óverulegar. Í stemmu 1 heyrast mörg tilbrigði sem bæði felast í mismunandi tónsviði, frá sexund til fimmundar, og í hendingaröðinni frá ABCZ til ABAZ. Breytingarnar eru þó mun minni en hjá Þórði Guðbjartssyni og Einari.

Þórður Marteinsson: Báðar stemmur Þórðar eru fastar með mjög litlum breytingum.

Þorgils Þorgilsson: Allar níu stemmur Þorgils virðast, fyrir utan stemmur 4 og 9, vera meira eða minna opnar fyrir tilbrigðum. Í stemmum 1, 5, 6, 7 og 8 eru breytingarnar þó ekki miklar og að stemmum 1, 2 og 3 undanskildum eru ekki það margar vísur í hverri upptöku að hægt sé að meta þær að fullu. Í stemmu 2 heyrast margar og nokkuð róttækar breytingar sem bæði geta falist í breytingum á tónsviði og röð hendinga. Ljóst er þó að kvæðalagið sem sýnt er í dæmi 6 er ráðandi á meðan aðrar myndir eru fáar og koma oftast fyrir í fyrstu vísu upptöku. Greinileg tilbrigði geta komið fyrir í stemmu 3, eins og sést af dæmum 7 og 8, en þau hafa þó hvorki áhrif á tónsviðið né röð hendinga. Allar stemmur Þorgils eru óteygjanlegar og hver þeirra er aðeins notuð við einn bragarhátt.

Páll Stefánsson: Allar fimm stemmur Páls eru fastar og óteygjanlegar.

Pétur Ólafsson notar ellefu mismunandi stemmur. Hver og ein þeirra hefur eitt fast kvæðalag með aðeins óverulegum tilbrigðum en fimm eru teygjanleg þannig að hægt er að nota þau við mismunandi og ólíka bragarhætti.

Guðmundur Ólafsson: Aðeins í einni stemmu hans, stemmu 1, koma tilbrigði fyrir í stórum stíl og breytingarnar þar eru verulegar. Þær hafa áhrif á tónsviðið og það er sérstakt að tilbrigðin koma fram í bilinu á milli tónbila 1 og 2. Hendingaröðin breytist þó ekki.

Hallgrímur Jónsson notar þrjár stemmur. Tvær þeirra eru fastar en sú þriðja, stemma 3, virðist gefa möguleika á tilbrigðum sem einnig koma fram í tónsviðinu. Þar sem aðeins eru hljóðritaðar tíu vísur með þessari stemmu er efnið þó of lítið til þess að hægt sé að fullyrða nokkuð um það.

Jón Oddsson: Í hinum fimm stemmum Jóns heyrast tilbrigði í litlum mæli í stemmum 2, 3 og 4 en stemma 5 er fast kvæðalag. Í stemmu 1 eru mun fleiri og þéttari tilbrigði og þau hafa áhrif bæði á tónsviðið og hendingaröðina.

Niðurlag

Kvæðamennirnir tíu skiptast í tvo meginflokka. Annar flokkurinn notar nær eingöngu föst kvæðalög í kveðskap sínum. Ef einhverjar breytingar heyrast yfir höfðuð í kvæðalögum þeirra eru þær mjög litlar. Í þessum flokki eru Þórður Marteinsson, Páll Stefánsson, Pétur Ólafsson og Hallgrímur Jónsson.

Hjá hinum sex kvæðamönnunum er spuni áberandi eiginleiki í rímnaflutningnum. Magn og þéttleiki tilbrigðanna er mismunandi og mikilvægt er að koma auga á að spuninn á sér aðeins stað í einstökum stemmum kvæðamannanna.

Greinilega eru það Einar Einarsson og Þórður Guðbjartsson sem helst búa yfir víðfeðmri tækni til breytinga eða spuna. Hjá báðum gildir að þessi spunatækni tengist stemmunni sem þeir nota mest, og er nefnd hér stemma 1 hjá báðum. Kveðskapur þeirra kemur að mjög miklu leyti heim og saman við lýsingu Bjarna Þorsteinssonar á því þegar „kvæðalög eru aðeins augnabliks tilbúningur þess, sem kveður,” eins og hann segir í Íslenzkum þjóðlögum. Báðar stemmurnar eru gegnsýrðar af tilbrigðum, ekki aðeins frá einni upptöku til annarrar heldur einnig frá einni vísu til annarrar innan sömu upptöku. Breytingarnar eru svo víðtækar að kvæðalögin hafa mismunandi tónsvið og samsetningu hendinga. Hjá báðum þessum kvæðamönnum byggir spuninn á takmörkuðum forða af frösum sem eru síðan settir saman á mismunandi hátt. Það einkennir þessar tvær stemmur að þær eru ekki teygjanlegar. Þær eru vissulega notaðar við fleiri en einn bragarhátt en aðeins við hætti sem eru nægilega líkir að uppbyggingu til þess að munurinn milli þeirra hafi takmörkuð áhrif á hendingalengd. Kvæðamennirnir tveir nota báðir fastan takt. Einar notar einungis takt b en Þórður aðeins takt a.

Gísli Gíslason, Guðmundur Ólafsson og Jón Oddsson búa einnig yfir stemmum þar sem miklar breytingar koma fyrir. Tilbrigðin í kvæðaflutningi þeirra hafa einnig áhrif á tónsvið og samsetningu hendinga en í samanburði við kveðskap Einars og Þórðar eru tilbrigði þeirra allra innan mun þrengri marka.

Í sumum stemmum Þorgils Þorgilssonar heyrast tilbrigði en þær breytingar koma einkum fyrir í fyrstu vísu flutningsins eða í stökum hendingum í kvæðalagi.